100 χρόνια από τη λήξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου: Γιατί απέτυχε να “τερματίσει” όλους τους πολέμους;

Την ενδέκατη ώρα, της ενδέκατης ημέρας, του ενδέκατου μήνα του 1918, τέθηκε σε εφαρμογή η ανακωχή που έδωσε τέλος στις μάχες σε ξηρά, θάλασσα και αέρα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου, που αν και υποτίθεται ότι θα διευθετούσε τις διαφορές μεταξύ των μεγάλων και μικρότερων δυνάμεων, δεν κατέστη δυνατό να εμποδίσει τη λαίλαπα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η δολοφονία του Αρχιδούκα της Αυστροουγγαρίας Φραγκίσκου Φερδινάνδου στο Σεράγεβο  στις 28 Ιουνίου 1914 θεωρείται ότι αποτέλεσε την αφορμή για την έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο τα πραγματικά αίτια του πολέμου θα πρέπει να αναζητηθούν στις συγκρούσεις γεωπολιτικών συμφερόντων ανάμεσα στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες (Αυστροουγγρική, Οθωμανική, Γερμανική) από τη μία πλευρά και στις δυνάμεις της Εγκάρδιας Συνεννόησης (Μ. Βρετανία, Γαλλία) καθώς και της Τσαρικής Ρωσίας από την άλλη.
Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η αλλαγή του αιώνα επέφερε σημαντικές μεταβολές στον οικονομικό τομέα που είχαν συνέπειες στο χώρο των διακρατικών σχέσεων. Η περίοδος 1871-1914 ήταν για τα περισσότερα κράτη της Ευρώπης περίοδος οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού, κοινωνικών αγώνων και πολιτικών αναστατώσεων, εθνικών διεκδικήσεων και αντιπαραθέσεων.
Αν στα ανωτέρω προστεθεί ο αυξανόμενος εθνικισμός και ο αποικιακός ανταγωνισμός, τότε είναι φυσικό να δημιουργηθούν εντάσεις οι οποίες συσσωρεύτηκαν με το πέρασμα του χρόνου. Τα ανωτέρω κορυφώθηκαν με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο οποίος χαρακτηρίστηκε από πρωτοφανή αγριότητα και εκατόμβες θυμάτων σε όλα τα μέτωπα της σύγκρουσης.
Η πορεία προς το αναπόφευκτο
Το 1914 συμπληρώθηκαν σχεδόν ένας αιώνας ειρήνης στην Ευρώπη. Ούτε ο Κριμαϊκός Πόλεμος (1854), ούτε οι πόλεμοι της Γερμανικής (1871) και της Ιταλικής ενοποίησης (1878) τάραξαν την γαλήνη των Ευρωπαίων. Σε αυτές τις συνθήκες λίγοι αντιλήφθηκαν το πλησίασμα του Μεγάλου Πολέμου.
Οι σχέσεις ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές δυνάμεις επηρεάστηκαν από την έξαρση του αποικιακού ανταγωνισμού. Κύριες αποικιακές δυνάμεις ήταν η Μ. Βρετανία και η Γαλλία που αργότερα πλαισιώθηκαν από τη Γερμανία και την Ιταλία οι οποίες εισήλθαν καθυστερημένα στη κούρσα της αποικιακής επέκτασης. Η ανάγκη για διασφάλιση πρώτων υλών αναγκάζει τα κράτη αυτά να τις αναζητήσουν μακρυά από την Γηραιά Ήπειρο. Η εσωτερική πίεση που δημιούργησε η εκβιομηχάνιση οδήγησε τη φιλόδοξη Γερμανία να μπει δυναμικά στο παιχνίδι του αποικιακού επεκτατισμού. Η προσπάθεια για την επίτευξη αυτάρκειας οδηγεί στη δημιουργία κρίσεων με σκοπό την απόσπαση και των έλεγχο εδαφών. Υπάρχει επίσης η ανάγκη για την απορρόφηση των ευρωπαϊκών προϊόντων και κεφαλαίων τα οποία θα ήταν δυνατόν να διοχετευτούν στις αποικιακές αγορές.
Άλλο σημείο προστριβής μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων αποτελούσε η περίπτωση των «μεγάλων ασθενών» (Οθωμανική Αυτοκρατορία και Κίνα). Επρόκειτο για αχανή κράτη σε κατάσταση αποσύνθεσης που διέθεταν άφθονες πλουτοπαραγωγικές πηγές και αποτελούσαν μεγάλες αγορές για τα ευρωπαϊκά προϊόντα.
Οι ιστορικές έρευνες αποδεικνύουν ότι οι οικονομικές αιτίες, όσο σημαντικές και αν είναι απέχουν από το να παρέχουν πλήρη ερμηνεία για τα αίτια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. ‘Άλλα προβλήματα που συμβάλουν σε αυτό είναι η άνοδος του εθνικισμού που εκδηλώνεται με τρεις τρόπους: Πρώτον με αναταραχή των εθνοτήτων στη νοτιοανατολική Ευρώπη. (Σερβία, Βουλγαρία, Ελλάδα) οδηγώντας στους Βαλκανικούς Πολέμους και διατηρώντας μια εύφλεκτη κατάσταση στη περιοχή. Δεύτερον με τον επεκτατικό εθνικισμό χωρών όπως η Γερμανία, η Μ. Βρετανία, η Ιταλία κτλ που αποζητούν εθνική επέκταση εν’ ονόματι του μεγαλείου του έθνους. Τρίτον η έξαρση του εθνικισμού σε μειονότητες που διαβιώνουν εντός των συνόρων πολυεθνικών κρατών όπως η Αυστροουγγαρία, απειλούν τη συνοχή αυτών των κρατών στο όνομα των αλυτρωτικών βλέψεών τους.
Υπήρχαν όμως και εσωτερικά προβλήματα σε ορισμένα κράτη η διοχέτευση των όποιων προς το εξωτερικό λειτουργούσε ως βαλβίδα εσωτερικής αποσυμπίεσης. Προβλήματα που δημιουργήθηκαν από την εκβιομηχάνιση, την αστυφιλία και την ανάδυση ενός ισχυρού σοσιαλιστικού κινήματος οι ηγέτιδες τάξεις της Γερμανίας επέλεξαν να τις εξάγουν ενώνοντας το έθνος εναντίον ενός φάσματος από εξωτερικούς εχθρούς. Αυτή η αναταραχή αυτή την εποχή της ραγδαίας ανάπτυξης του καπιταλισμού, μπορεί να θεωρηθεί κύρια αιτία ανατροπών και συγκρούσεων στο μέλλον.
Οι συνθήκες που τερμάτισαν τον πόλεμο-τι επέβαλλαν και τι ρύθμισαν
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος διήρκεσε 4 χρόνια με νικήτριες τις δυνάμεις της Εγκάρδιας Συνεννόησης και τους συμμάχους τους. Στοίχισε τη ζωή σε 20 εκατομμύρια ανθρώπους ενώ και το οικονομικό κόστος ήταν επίσης δυσβάσταχτο οδηγώντας την Ευρώπη στο να απολέσει τη παγκόσμια οικονομική της κυριαρχία. Είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση 4 απολυταρχικών αυτοκρατοριών (Αυστροουγγαρία, Ρωσία, Οθωμανική και Γερμανική Αυτοκρατορία) και τη δημιουργία νέων κρατών στα εδάφη τους.
Τα σύνορα των νέων κρατών, οι πολεμικές αποζημιώσεις καθώς και η αποστρατικοποίηση της Γερμανίας καθορίστηκαν κυρίως από τη Συνθήκη των Βερσαλιών. Υπεγράφη στις 28 Ιουνίου 1919 και υποχρέωσε τη Γερμανία σε ουσιαστικό αφοπλισμό, παραχώρηση πολεμικών αποζημιώσεων και εκχώρηση εδαφών και αποικιών. Συγκεκριμένα η Αλσατία και η Λορένη επιστρέφουν στη Γαλλία, ένα μεγάλο τμήμα της Πρωσίας παραχωρήταεστη νεοσύστατη Πολωνία και το βόρειο Σλέσβιχ στη Δανία. Οι όροι της Συνθήκης των Βερσαλιών δεν αποτέλεσαν σημείο διαπραγμάτευσης αλλά υπαγορεύτηκαν στην ηττημένη Γερμανία, γεγονός που ουδέποτε νομιμοποίησε τη Συνθήκη στη συνείδηση των Γερμανών.
Οι συνθήκες του Σαίν Ζερμέν (Σεπτέμβριος 1919) και Τριανόν (Ιούνιος 1920) οριστικοποίησαν τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας και τη δημιουργία της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας και της Γιουγκοσλαβίας. Επίσης εκχωρήθηκαν εδάφη στη Πολωνία, την Ρουμανία και την Ιταλία. Η συνθήκη Νεϊγύ (Νοέμβριος 1919) απέσπασε τα εδάφη που κατέκτησε η Βουλγαρία κατά τη διάρκεια του πολέμου και αποδόθηκαν σε Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία.
Τέλος η συνθήκη των Σεβρών (Άυγουστος 1920) μεταξύ συμμάχων και Τουρκίας ουσιαστικά διαμέλισε την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς όφελος κυρίως Αγγλίας, Γαλλίας και Ελλάδας περιορίζοντας το Τουρκικό κράτος στο μικρασιατικό του τμήμα.
‘Όπως είναι φυσικό οι ανωτέρω συνθήκες προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια των ηττημένων. Δυσαρεστημένες επίσης έμειναν και κάποιες εθνικές μειονότητες οι οποίες έμειναν έξω από τα όρια των κρατών τους. Το δόγμα «ένα έθνος ένα κράτος» δεν πραγματοποιήθηκε. Οι μειονότητες αυτές λοιπόν θα εξακολουθήσουν να διαιωνίζουν την αντιπαλότητα μεταξύ κρατών.
Το τέλος του πολέμου και οι συνθήκες που υπογράφτηκαν υποτίθεται ότι θα εμπόδιζαν την έκρηξη ενός ανάλογου πολέμου στο μέλλον. Αποτελεί τραγική ειρωνεία ότι ένας πόλεμος που έγινε για να αναισθητοποιήσει την Ευρώπη από τα μεγάλα προβλήματα της εποχής, δηλαδή τις κοινωνικές συγκρούσεις και τον εθνικισμό, είχε ως αποτέλεσμα τα προβλήματα αυτά να οξυνθούν και να ξεφύγουν από κάθε έλεγχο.
Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης είναι το διάδοχο κράτος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας και η οποία ανέλαβε να καταβάλλει τις υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις. Οι ισοπεδωτικοί όροι εις βάρος των Γερμανών και η ανέχεια που ακολούθησε είχε αντίθετα αποτελέσματα και οδήγησε σε έκρηξη οργής που με τη σειρά της έσπειρε το έδαφος για την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού στην εξουσία το 1933. Παρομοίως στην Ιταλία ο φασισμός βρήκε γόνιμο έδαφος εκμεταλλευόμενος την κοινωνική και οικονομική κρίση με το τέλος του Ά Παγκοσμίου Πολέμου. Στη τσαρική Ρωσία ο πόλεμος αποτέλεσε το αποκορύφωμα μίας μακράς περιόδου δυσαρέσκειας και οδήγησε στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Τα ανωτέρω καθεστώτα είχαν ολοκληρωτικό χαρακτήρα αφήνοντας λίγο χώρο για φιλελεύθερες ιδέες.
Συνεπώς οι συνθήκες που υπογράφτηκαν μετά τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου επιχείρησαν να δώσουν οριστική λύση στις διαμάχες μεταξύ των εμπόλεμων κρατών και να διασφαλίσουν ότι μία τέτοια μεγάλη καταστροφή δεν θα επαναληφθεί. Ωστόσο αυτές υπαγορεύτηκαν από τους νικητές σε βάρος των ηττημένων χωρίς πολλές φορές οι τελευταίοι να είναι παρόντες στη διαπραγμάτευση ή στη σύνταξη τους.
Η ανάγκη για εξεύρεση πλουτοπαραγωγικών πηγών για να τροφοδοτηθεί η βιομηχανία και η οικονομία των εμπολέμων, οδήγησε σε μία μακρά σύρραξη μετά το τέλος της οποίας η οικονομική πρωτοκαθεδρία της Ευρώπης υποσκελίστηκε έναντι των ραγδαία αναπτυσσόμενων Η.Π.Α. Σημειώθηκαν αύξηση της ανεργίας και πληθωριστικές τάσεις που κατ’ επέκταση οδήγησαν σε αύξηση της δυσαρέσκειας των Ευρωπαίων πολιτών.
Οι συνθήκες απέτυχαν επίσης να αντιμετωπίσουν το εθνικιστικό μίσος μεταξύ των κρατών καθότι δεν μπόρεσαν να ικανοποιήσουν τα αιτήματα όλων των μειονοτήτων, ενώ επέβαλλαν και υποχρεωτικές ανταλλαγές πληθυσμών. Ο νέος Ευρωπαϊκός χάρτης ουσιαστικά δε συνέβαλε καθόλου στην εξομάλυνση των εθνοφυλετικών διαφορών.
Τέλος αν και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος θεωρείτε ως νίκη του φιλελευθερισμού, οι συνθήκες και οι συνέπειες που αυτές προκάλεσαν σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο καθώς και το πληγωμένο εθνικό γόητρο των ηττημένων οδήγησαν στη δημιουργία ολοκληρωτικών καθεστώτων. Η επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917) και ο ακραίος αντικουμουνισμός που υιοθετήθηκε από ορισμένες δυνάμεις βοήθησαν στην εδραίωση εθνικισμού και του μιλιταρισμού. Τα αυταρχικά καθεστώτα, μοναρχικά, στρατιωτικά, φασιστικά ή ναζιστικά προέβαλλαν ως η μόνη εναλλακτική λύση απέναντι στο κομμουνισμό, στην οικονομική δυσπραγία, στη πολιτική αστάθεια και στα εθνικά αδιέξοδα.
Επίλογος
Το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε το τέλος της Μπέλ Επόκ, της Όμορφης Εποχής δηλαδή, που ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν μία εποχή ευφορίας και κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής και επιστημονικής ανάκαμψης. Αυτή η περίοδος τελείωσε απότομα με το ξέσπασμα του φονικότερου πολέμου που είχε δει η Ευρώπη έως τότε.
Διαμορφώθηκε ένα νέο είδος βίας που στο μέλλον θα οδηγούσε σε μεγαλύτερες συγκρούσεις. Η Ευρώπη παύει να είναι το κέντρο του κόσμου. Μεγάλες δυναστείες όπως των Αψβούργων και των Ρομανόφ μπαίνουν στο περιθώριο. Νέες δυνάμεις όπως οι Η.Π.Α και η Ιαπωνία ξεπερνούν σε ισχύ τα Ευρωπαϊκά κράτη. Ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανδρών στις επιχειρήσεις του πολέμου εμφάνισε τη γυναίκα στο κοινωνικό προσκήνιο. Η ανάγκη για εργατικό δυναμικό στις πολεμικές και όχι μόνο βιομηχανίες βελτίωσε τη κοινωνική θέση και το κύρος τους. Η χειραφέτηση των γυναικών οδήγησε επίσης στην απόκτηση του δικαιώματος ψήφου με πρώτη χώρα τη Μ. Βρετανία να παραχωρεί αυτό το δικαίωμα το 1918.
Ο πόλεμος που επρόκειτο να τελειώσει όλους τους πολέμους, οι ανοιχτές πληγές που άφησε και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που επικράτησαν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα που θα οδηγούσε σε μία πιο αιματηρή σύγκρουση δύο δεκαετίες αργότερα, το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Βιβλιογραφία
Κώστας Ράπτης: Γενική Ιστορία της Ευρώπης
Ε. Αρβελέρ-Μ. Aymard: Οι Ευρωπαίοι, Νεότερη και Σύγχρονη Εποχή
T.C.W. Blanning, Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης