Καταρρίψεις πολιτικών αεροσκαφών στον Περσικό: Η τραγική ειρωνεία της Τύχης

Το «φρικτό ανθρώπινο λάθος» που οδήγησε στην κατάρριψη του ουκρανικού αεροσκάφους από πυροβολαρχία Tor-M1 των Φρουρών της Επανάστασης στο Ιράν είναι η απόδειξη ότι η Ιστορία συχνά επαναλαμβάνεται όχι ως φάρσα αλλά ως τραγωδία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες «ξεσπάθωσαν» κατά της ιρανικής ανευθυνότητας να μην απαγορεύσει τις πολιτικές πτήσεις σε μια περιοχή όπου στρατιωτικές μονάδες ευρίσκοντο σε πολεμικό συναγερμό. Όμως λάθη δεν κάνουν μόνο οι Ιρανοί.
Η κατάρριψη ενός ιρανικού Airbus το 1988 από πύραυλο που εκτόξευσε το αμερικανικό πολεμικό USS Vincennes (CG-49) θυμίζει πως τέτοια λάθη κοστίζουν ζωές. Υπενθυμίζεται ότι το καταδρομικό κατευθυνομένων βλημάτων κλάσης Ticonderoga είχε αναπτυχθεί εσπευσμένα στον Περσικό στα τέλη του οκταετούς πολέμου Ιράν-Ιράκ και το πλήρωμα βρισκόταν σε συναγερμό καθώς το σκάφος είχε εισέλθει στα χωρικά ύδατα του Ιράν έπειτα από πυρά που φέρεται να δέχθηκε ένα ελικόπτερό του από ιρανικά ταχύπλοα στα όρια των χωρικών υδάτων.
Το Α300Β2-203 της Iran Air με στοιχεία νηολογίου EP-IBU στο οποίο επέβαιναν 290 άτομα (274 επιβάτες και 16μελές πλήρωμα) είχε απογειωθεί στις 3 Ιουλίου  από το διεθνές αεροδρόμιο Mehrabad της Τεχεράνης για το Ντουμπάι, με ενδιάμεση στάση στο αεροδρόμιο του Μπάνταρ Άμπας, στα Στενά του Ορμούζ. Αφήνοντας το Μπάνταρ Άμπας στις 10:17 π.μ. (τοπική ώρα) η Πτήση 655 χτυπήθηκε από πύραυλο επιφανείας-αέρος SM-2MR και κατέπεσε στον Περσικό. Κανείς δεν σώθηκε.

Οι ΗΠΑ επιχείρησαν να επιρρίψουν τις ευθύνες στους Ιρανούς όμως το Airbus πετούσε πάνω από ιρανικά χωρικά ύδατα και στην σωστή πορεία. Οι Αμερικανοί υποστήριζαν ότι το πλήρωμα του καταδρομικού εξέλαβε το αεροσκάφος ως ιρανικό F-14A οπλισμένο –σύμφωνα με την ενημέρωση που είχε λάβει το USS Vincennes– με όπλα αέρος-εδάφους. Κάπου εδώ αρχίζει μια τραγική σειρά συμπτώσεων, παραλείψεων και εσφαλμένων εκτιμήσεων.
Κατά την αμερικανική εκδοχή το πλήρωμα του πολεμικού προσπάθησε δέκα φορές να επικοινωνήσει με το αεροσκάφος σε πολιτικές και στρατιωτικές συχνότητες, χωρίς όμως απόκριση. Κατά τους Ιρανούς το καταδρομικό κατέρριψε το Α300Β2 της Iran Air παρόλο που εξέπεμπε σήματα πολιτικού αεροσκάφους (IFF squawks Mode III) και όχι σε στρατιωτικό κώδικα (Mode II) που χρησιμοποιούσαν τα ιρανικά μαχητικά. Όμως το γεγονός ότι το περιστατικό συνέβη ένα χρόνο μετά την επίθεση ιρακινών μαχητικών στις 17 Μαΐου 1987 κατά της φρεγάτας κατευθυνομένων βλημάτων USS Stark με αποτέλεσμα τον θάνατο 37 Αμερικανών ναυτών έπαιξε τον ρόλο του.
Οι δύο εμπόλεμοι (Ιράκ και Ιράν) είχαν αρχίσει από το 1984 να επιτίθονται εναντίον πετρελαιοφόρων και εμπορικών πλοίων ενώ στα τέλη του 1987 αμερικανικές ναυτικές μονάδες είχαν ανταλλάξει πυρά με ιρανικές κανονιοφόρους. Τον Απρίλιο του 1988 η αμερικανική φρεγάτα USS Samuel B. Roberts (FFG-58) χτύπησε σε ιρανική θαλάσσια νάρκη και λίγο έλειψε να βυθιστεί, ανοίγοντας τον δρόμο στην Επιχείρηση Praying Mantis η οποία είχε ως αποτέλεσμα την βύθιση της ιρανικής φρεγάτας Sahand. Ο Περσικός ήταν ένα μέρος που μύριζε μπαρούτι.

Παρά τους μύδρους που δέχθηκε ο κυβερνήτης του USS Vincennes, Πλοίαρχος Γουίλιαμ Ρότζερς, για υπερβολική επιθετική συμπεριφορά σε ένα περιβάλλον τεταμένης ατμόσφαιρας και την λύπη για το συμβάν που εξέφρασε εγγράφως δια της διπλωματικής οδού ο Πρόεδρος Ρήγκαν, οι ΗΠΑ επέμειναν ότι ο καταδρομικό έδρασε ευρισκόμενο εν αμύνει σε διεθνή ύδατα. Ωστόσο τα πράγματα δεν ήταν ακριβώς έτσι.
Μετά την απογείωσή του από το Μπάνταρ Άμπας το Α300Β2 έθεσε τον transponder σε λειτουργεία και πήρε την προβλεπόμενη πορεία για τον αεροδιάδρομο ‘Amber 59’ που θα ακολουθούσε ως το Ντουμπάι. Η μικρή απόσταση καθιστούσε τις διαδικασίες απλές: άνοδο στα 14.000 πόδια, σύντομη πτήση διάρκειας 28 λεπτών, κάθοδο και προσγείωση. Εκπέμποντας κώδικα πολιτικού αεροσκάφους, το πλήρωμα του Airbus βρισκόταν σε επικοινωνία στα αγγλικά με τις αρμόδιες αρχές ελέγχου εναερίου κυκλοφορίας. Ήταν μια πτήση ρουτίνας.
Κάτω, το USS Vincennes περνούσε σε ιρανικά χωρικά ύδατα καταδιώκοντας τις κανονιοφόρους που είχαν βάλλει κατά του ελικοπτέρου του ενώ πλησίον βρίσκονταν δύο ακόμη αμερικανικά πολεμικά, το USS Sides και το USS Elmer Montgomery. Το ραντάρ AN/SPY-1 του καταδρομικού φέρεται να εντόπισε το ιρανικό αεροσκάφος με την απογείωσή του από το Μπάνταρ Άμπας. Την ίδια στιγμή το πλοίο έλαβε ένα σύντομο σήμα από στρατιωτικό IFF (Mode II frequency) που ενδεχομένως έκανε το πλήρωμα να πιστέψει ότι το αεροσκάφος ήταν ιρανικό F-14A σε προφίλ επίθεσης.

Αντίθετα με τους ισχυρισμούς αρκετών μελών του πληρώματος, το Σύστημα Μάχης Aegis του πλοίου κατέγραψε το εντοπισθέν αεροσκάφος όχι να βουτάει για επίθεση αλλά να παίρνει σταθερά ύψος και τον πομπό του να εκπέμπει στην πολιτική συχνότητα (Mode III frequency). Όταν το αεροσκάφος δεν απάντησε στις κλήσεις του USS Vincennes, το καταδρομικό εκτόξευσε στις 10:24:22 π.μ. δύο βλήματα SM-2MR. Ένα από αυτά χτύπησε το επιβατικό στις 10:24:43 π.μ. το οποίο διαλύθηκε σκορπίζοντας τα κομμάτια του στον Περσικό. Η Πτήση 655 είχε τερματιστεί.
Σύντομα οι Αμερικανοί συνειδητοποίησαν ότι το «επιτιθέμενο F-14» ήταν πολιτικό αεροσκάφος. Το Airbus δεν θα μπορούσε να απαντήσει στις κλήσεις που έγιναν σε στρατιωτικές συχνότητες καθώς δεν ήταν εξοπλισμένο γι’ αυτό ενώ οι κλήσεις στις πολιτικές συχνότητες μπορούσαν να απευθύνονται σε οποιοδήποτε αεροσκάφος. Από την πλευρά του το USS Vincennes δεν διέθετε εξοπλισμό για να παρακολουθεί πολιτικές αεροπορικές συχνότητες πέραν της IAD (International Air Distress frequency) της διεθνούς συχνότητας κινδύνου.
Η επίσημη έρευνα του ICAO, του Διεθνούς Οργανισμού Πολιτικής Αεροπορίας, επισημαίνει ότι οι κλήσεις του αμερικανικού πολεμικού έγιναν προς ένα «μη ταυτοποιημένο ιρανικό αεροσκάφος» που πετούσε με ταχύτητα 350 κόμβων (650 χλμ/ώρα) η οποία όμως σύμφωνα με το ραντάρ του πλοίου ήταν η ταχύτητα εδάφους. Το πλήρωμα της Πτήσης 655 έβλεπε ότι η ταχύτητα αέρος (IAS, Indicated Air Speed) που είχαν ήταν 300 κόμβοι (560 χλμ/ώρα) οπότε κάλλιστα θα μπορούσαν να υποθέσουν ότι οι κλήσεις αφορούσαν κάποιο άλλο αεροπλάνο. Σημειωτέον ότι στην περιοχή πετούσε επί αρκετή ώρα ένα ιρανικό P-3 Orion σε «κλασσικό προφίλ στοχοποίησης», κάτι που ίσως συνέβαλε στην σύγχυση.
Στο πόρισμα της έρευνας που διενήργησε το αμερικανικό Ναυτικό για τις συνθήκες της κατάρριψης του αεροσκάφους της Iran Air γίνεται παραδεκτό ότι το επιβατικό βρισκόταν σε άνοδο, με σωστή πορεία στον προβλεπόμενο αεροδιάδρομο και εξέπεμπε σε πολιτική συχνότητα έως ότου επλήγη. Τότε τί συνέβη;

Η αμερικανική κυβέρνηση υποστήριξε σε ντοκιμαντέρ του BBC το 2000 ότι για το περιστατικό ενδεχομένως ευθύνεται η ταυτόχρονη ψυχολογική κατάσταση και των δεκαοκτώ μελών του πληρώματος γέφυρας του καταδρομικού, γνωστή ως «εκπλήρωση σεναρίου». Σε μια τέτοια κατάσταση, άτομα που τελούν υπό πίεση εκτελούν ένα εκπαιδευτικό σενάριο σαν να ήταν πραγματικό, αγνοώντας τις πληροφορίες αισθητήρων που έρχονται σε αντίθεση με το σενάριο –στην προκειμένη περίπτωση, επίθεση από μεμονωμένο στρατιωτικό αεροσκάφος.
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η (πολιτική) θεώρηση εκάστης τραγωδίας. Τα εξώφυλλα του περιοδικού Newsweek είναι ενδεικτικά: η κατάρριψη του νοτιοκορεατικού Β747 (Πτήση KAL 007) από σοβιετικό αναχαιτιστικό Su-15 χαρακτηριζόταν στο τεύχος της 12.9.83 ως «πολεμική πράξη» με τίτλο εξωφύλλου «Φόνος στον Αέρα». Το αντίστοιχο εξώφυλλο στο τεύχος της 18.7.88 χαρακτήριζε το περιστατικό στον Περσικό «τραγικό ατύχημα» έχοντας ως τίτλο το ερώτημα «Γιατί Συνέβη;»
Η δε έκθεση Fogarty του αμερικανικού Ναυτικού ανέφερε ότι «το Ιράν πρέπει να μοιραστεί την ευθύνη της τραγωδίας διακινδυνεύοντας ένα επιβατικό αεροσκάφος του να πετά σχετικά χαμηλά και πολύ κοντά σε εχθροπραξίες εν εξελίξει». Περίπου το ίδιο ειπώθηκε και στην περίπτωση της κατάρριψης του Β737-8ΚV της UIA στις 8 Ιανουαρίου. Μόνο που αυτό ουδεμία αξία έχει για τους αθώους που τότε και τώρα σκοτώθηκαν για λάθη άλλων.
Αλέξανδρος Θεολόγου