Μιλήσαμε έως τώρα για τον Ανδρόνικο Δούκα ο οποίος, υπό τις παρασκηνιακές παροτρύνσεις του πατρός του, υπεχώρησε την κρίσιμη στιγμή, συγχέοντας τη μεταβολή των λαβάρων των προπορευομένων σωμάτων με ήττα και σπέρνοντας τον πανικό στις μονάδες υπό τας διαταγάς του. Υπεράνω πάσης αμφιβολίας, η πράξις του ήταν ενορχηστρωμένη και προσχεδιασμένη με τη συμμετοχή και άλλων ανωτάτων αξιωματικών οι οποίοι, μολαταύτα, δεν κατονομάζονται σε καμία πηγή.
Ιωσήφ Ταρχανειώτης
Η προδοσία του Ανδρονίκου αφορά την ίδια τη σύρραξη, ενώ ακόμη το αποτέλεσμά της ήταν αμφισβητούμενο. Υπάρχει όμως και μια δεύτερη προδοσία, που έλαβε χώρα την προηγουμένη της μάχης, αλλά επηρέασε με κάθε βεβαιότητα την τελική της έκβαση: αυτή του μαγίστρου Ιωσήφ Ταρχανειώτου, πιθανότατα γεωργιανής καταγωγής, για τον οποίον ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά πλην του ότι συμμετείχε το 1071 στην εκστρατεία που έμελλε να χαράξει το ζοφερό μέλλον της Αυτοκρατορίας.
Κατευθυνόμενος προς Ανατολάς, ο Διογένης έφτασε στη Θεοδοσιόπολη, όπου στάθμευσε μερικές ημέρες για τον ανεφοδιασμό του στρατού του κατά τους επομένους δύο μήνες, αφού η πορεία που επρόκειτο να ακολουθήσει μέσω ερημωμένων και εγκαταλελειμμένων περιοχών θα καθιστούσε την τροφοδοσία ιδιαιτέρως δυσχερή. Επιπροσθέτως, διεχώρησε τους Πετσενέγκους (ή Πατζινάκες) τους οποίους απέστειλε στο Χλίατ μαζί με τους Φράγκους του Ουρσελίου, ώστε να προλάβουν να συλλέξουν τροφές πριν από τους κατοίκους της πόλεως. Παραμένει όμως ασαφές αν εδόθη συνάμα και εντολή πολιορκίας των τειχών.
Εν συνεχεία, κινήθηκε με τους υπολοίπους προς το Μαντζικέρτ, έως ότου ήλθε η είδησις πως ένας αρκετά μεγάλος αριθμός Τούρκων ώδευε εναντίον των μισθοφόρων που είχαν ήδη φθάσει στο Χλίατ. Ο Διογένης ανταποκρίθηκε στέλνοντας εκτάκτως ενισχύσεις με τον Ιωσήφ Ταρχανειώτη. Ο τελεταίος πήρε μαζί του τα πλέον αξιόμαχα σώματα, καθώς και ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα πεζικού. Ως προς τη σύνθεσή τους, αυτοί ήταν Αρμένιοι, διότι όταν αργότερα οι Τούρκοι επετέθησαν ξαφνικά στους τροφοσυλλέκτες, ο ιστορικός του ενδεκάτου αιώνος Μιχαήλ Ατταλειάτης μας λέει πως κινήθηκε εναντίον τους ο κατεπάνω της Θεοδοσιοπόλεως Βασιλάκιος με γηγενείς στρατιώτες, αφού οι υπόλοιποι βρίσκονταν στο Χλίατ με τον Ταρχανειώτη. Γνωρίζουμε από τις μελέτες του διαπρεπούς Ελληνοαμερικανού βυζαντινολόγου Peter Charanis (1908-1985) πως ειδικά η ανατολική παραμεθόριος κατοικείτο σχεδόν αποκλειστικά από Αρμενίους οι οποίοι κυριαρχούσαν αριθμητικά στα βυζαντινά στρατεύματα μεταξύ του 9ου και 12ου αιώνος.
Μια μέρα πριν από την αποφασιστική σύγκρουση, ο αυτοκράτωρ, αντιλαμβανόμενος πια πως ο σουλτάνος ήταν στρατοπεδευμένος κάπου κοντά, διέταξε την επιστροφή όσων είχε αποστείλει στο Χλίατ, ώστε να έχει διαθέσιμο το σύνολο του στρατού του. Επειδή δεν υπήρξε ανταπόκριση, αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει μόνον όσους τον πλαισίωναν. Αυτοί ήταν λιγότεροι αριθμητικά, λιγότερο ικανοί και λιγότερο έμπειροι. Στο ερώτημα του κατά πόσον ο Ταρχανειώτης έλαβε την εντολή αλλά την αγνόησε, οι απόψεις διίστανται. Κάποιοι ιστορικοί εικάζουν πως οι αγγελιοφόροι ενδεχομένως συνελήφθησαν προτού μεταφέρουν το μήνυμα. Άλλοι θεωρούν ότι κινήθηκε ώστε να ενωθεί με τις δυνάμεις τους Διογένους, αλλά η μάχη είχε ήδη ολοκληρωθεί, οπότε και απεχώρησε. Για αυτούς συνεπώς δεν τίθεται θέμα προδοσίας.
Η κυριότερη μαρτυρία προέρχεται από τον Ατταλειάτη, ο οποίος ήταν παρών σε όλες τις εκστρατείες του Διογένους. Έτσι, μαθαίνουμε πως ο Ταρχανειώτης υπήρξε όντως αποδέκτης της αυτοκρατορικής διαταγής. Όμως, όχι μόνο αρνήθηκε να υπακούσει, αλλά έπεισε και τον Φράγκο Ουρσέλιο να εγαταλείψουν το Χλίατ για να επιστρέψουν ταχέως στην ενδοχώρα. Η μαρτυρία του Βυζαντινού ιστορικού επαναλαμβάνεται ουσιαστικώς από τον Αρμένιο Ματτθαίο της Εδέσσης που έγραψε μεν το χρονικό του περί τα πενήντα χρόνια αργότερα, αλλά είχε συγκεντρώσει προφορικές πληροφορίες είτε από ανθρώπους που πήραν μέρος στη μάχη είτε από συγγενείς άλλων που συμμετείχαν.
Οι πηγές λοιπόν συγκλίνουν ως προς την προδοσία του Ταρχανειώτου, αλλά δεν είναι απολύτως βέβαιον πως η πράξις του σχετίζετο με τη συνωμοσία των Δουκάδων όπου εμπεριέκλειε κι άλλους στρατηγούς. Το πιθανότερο είναι πως δε γνώριζε τίποτα για αυτήν. Η απόφασή του να εγκαταλείψει το Διογένη, οφείλεται ενδεχομένως στο χαρακτήρα του τελευταίου, ο οποίος παρουσιάζεται στο σύνολο των πηγών (βυζαντινών, συριακών, αρμένικων και μουσουλμανικών) ως αλαζών, υπερόπτης, απόλυτος, ματαιόδοξος, σκληρός και εξαιρετικά καχύποπτος.
Ο ιστορικός του δωδεκάτου αιώνος, Νικηφόρος Βρυέννιος, αναφέρει πως σε κάποιο πολεμικό συμβούλιο που έλαβε χώρα στην Καππαδοκία (προτού ο στρατός φτάσει στη Θεοδοσιόπολη), ο Ταρχανειώτης είχε ταχθεί εναντίον της εισβολής σε περσικό έδαφος και υπέρ της συγκρούσεως με τους Τούρκους εντός των ανατολικών συνόρων. Η άποψή του όμως αγνοήθηκε. Αργότερα δε, αντελήφθη πως ο σουλτάνος ήταν πιθανότατα κάπου κοντά στο Μαντζικέρτ, οπότε η διαταγή της μετάβασής του στο Χλίατ με μεγάλο αριθμό επιλέκτων στρατιωτών ήταν υψηλού κινδύνου. Και πάλι όμως η συμβουλή του δεν εισακούστηκε. Οπότε δεν είχε ίσως καμία άλλη επιλογή πλην του να προστατεύσει τον εαυτόν του και να σώσει το στράτευμά του, προδικάζοντας με την εμπειρία του το αποτέλεσμα. Αυτό βέβαια, ασφαλώς και δεν αναιρεί την προδοτική του πράξη η οποία σφράγισε ουσιαστικώς το αποτέλεσμα της μάχης προτού καν αυτή διεξαχθεί.
