Κατά την επώδυνη περίοδο του τρίτου αιώνος, πολλοί στρατιωτικοί εκμεταλλεύτηκαν τα σοβαρότατα προβλήματα και τις δυσκολίες που βίωνε η Ρώμη ώστε να καρπωθούν το στέμμα, κάποιοι επιτυχώς, κάποιοι το αντίθετο. Άλλοι εξ αυτών διακατέχονταν από το μεγαλοϊδεατισμό της αναστηλώσεώς της και αναβιώσεως του ενδόξου παρελθόντος της, όμως οι ικανότητες διοικήσεως ενός στρατεύματος δεν ταυτίζονταν απαραιτήτως και με ικανότητες διακυβερνήσεως μιας αχανούς εκτάσεως. Αυτός που κατάφερε να πετύχει εκεί ακριβώς που απέτυχαν οι υπόλοιποι ήταν ο Διοκλητιανός, ο οποίος εστέφθη αυτοκράτωρ από το στρατό της Ανατολής – ενόσω διατελούσε διοικητής ιππικού – μετά το θάνατο του Κάρου (282-284 μ.Χ.).
Τα νέα ασφαλώς και δεν έγιναν δεκτά από τον Καρίνο – τον μεγαλύτερο από τους υιούς του Κάρου – ο οποίος κυβερνούσε κάκιστα τη Δύση με το βαθμό του Καίσαρος, ενώ ο μικρότερος αδελφός του, ο Νουμεριανός, διέμενε με τον πατέρα τους στην Ανατολή. Ο τελευταίος ήταν ήδη νεκρός, πιθανώς δολοφονηθείς, οπότε το θρόνο διεκδικούσε πλέον μόνο ο Καρίνος ο οποίος δεν είχε άλλη επιλογή πλην της πολεμικής συρράξεως με τον ουσιαστικώς αυτοανακυρηχθέντα Διοκλητιανό. Οι δύο αντίπαλοι συγκρούστηκαν το 285 στη Μοισία της Βαλκανικής Χερσονήσου, κοντά στον Δούναβη. Υποστηρίζεται πως η μάχη έκλινε προς τη μεριά του Καρίνου μέχρι τη στιγμή της δολοφονίας του από κάποιον εκ των Χιλιαρχών του, του οποίου τη σύζυγο είχε αποπλανήσει. Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Διοκλητιανός επικράτησε ευκόλως μετά την αυτομόληση των ανδρών του Καρίνου. Η δευτέρα εκδοχή είναι και η επικρατέστερη, καθότι η ανακήρυξη του νικητού σε μοναδικό αυτοκράτορα έγινε και από τους δύο στρατούς μαζί.
Όπως και αρκετοί από τους προκατόχους του, ο Διοκλητιανός ήταν στρατιωτικός από τα Βαλκάνια. Μολαταύτα, έφερε εις πέρας τις μεταρρυθμίσεις που φιλοδοξούσε, η υλοποίηση των οποίων σηματοδότησε το τέλος της κρίσης του τρίτου αιώνος και την αρχή μιας περιόδου μεγαλυτέρας σταθερότητος και νέων πολιτικών προσανατολισμών. Δεν μπορεί ωστόσο να χαρακτηριστεί ως καινοτόμος, διότι οι περισσότερες από τις πολιτικές του κατευθυντήριες γραμμές είχανσυλληφθεί ως ιδέα κατά το παρελθόν. Ήταν βέβαια επιμελής, αφοσιωμένος στα καθήκοντά του και επιτυχής στη διακυβέρνηση, αλλά διέθετε και την ικανότητα να εντοπίζει τη φύση των προβλημάτων και να χτίζει επάνω στις αποτυχίες προηγηθέντων αυτοκρατόρων.
Πρωτεύον και καίριο για τον Διοκλητιανό ήταν η σταθεροποίηση της ισχύος του και η εγκαθίδρυση ικανούς στρατιωτικής ηγεσίας σε όλη την έκταση των συνόρων. Γνώριζε πολύ καλά, λόγω εμπειρίας, πως ο στρατός – αν όχι η αυτοκρατορία ολόκληρη – ήταν πολύ μεγάλος για να μπορεί να διοικηθεί αποτελεσματικά από ένα και μοναδικό άτομο, όσο επιδέξιο κι αν ήταν. Γιαυτό αναζητούσε έναν ακόμη ικανό ώστε να ανταπεξέλθει σε αυτά τα καθήκοντα. Έτσι κατέληξε στον Μαξιμιανό, έναν παλαιό συστρατιώτη του, χρίζοντάς τον Καίσαρα και στέλνοντάς τον στη Γαλατία για να αντιμετωπίσει τις τοπικές αναταραχές και τις επιδρομές των Γερμανικών φύλων. Ο Μαξιμιανός επέστρεψε επιτυχής και, ως εκ τούτου, προήχθη σε Αύγουστο. Ταυτοχρόνως, ο Διοκλητιανός δραστηριοποιείτο στην Ανατολή, αποκαθιστώντας τη ρωμαϊκή ισχύ στο Δούναβη, την Αίγυπτο, την Αρμενία και τη Μεσοποταμία.
Εν τω μεταξύ, στη Βρετανία και τη βορειοδυτική Γαλατία είχε επαναστατήσει ο αρχηγός του στόλου Καραούσιος, αυτοανακηρυσσόμενος αυτοκράτωρ, ενώ όλες οι απόπειρες καταστολής της στάσεώς του είχαν αποτύχει παταγωδώς. Ίσως τότε ήταν που ο Διοκλητιανός απεφάσισε να διευρύνει την έννοια της συγκυβερνήσεως, διορίζοντας δύο Καίσαρες (κατώτερους αυτοκράτορες) ως βοηθούς των δύο Αυγουστών (ανώτεροι αυτοκράτορες). Επέλεξε για το σκοπό του δύο στρατιωτικούς από τη περιοχή του Δουνάβεως, τον Γαλέριο, ως Καίσαρα Ανατολής και το Κωνστάντιο Χλωρό ως Καίσαρα Δύσεως υπό την εποπτεία του Αυγούστου, Μαξιμιανού.
Το σύστημα που ονομάζεται «Τετραρχία» ή «βασιλεία των τεσσάρων» στόχευε στη διατήρηση της ακεραιότητος και ταυτοχρόνως διευρύνσεως της εξουσίας. Αυτό, σε καμία περίπτωση δεν σήμαινε διαίρεση της αυτοκρατορίας, διότι οι νόμοι που εκδίδοντο από κάθε Αύγουστο ίσχυαν για όλη την επικράτεια, ενώ όλοι όφειλαν να συμβουλεύονται τους υπολοίπους και να συνεργάζονται αρμονικά μαζί τους. Η ανωτάτη αρχή του Διοκλητιανού ήταν σημαντική για να κρατήσει την Τετραρχία συμπαγή. Καθένας ήταν υπεύθυνος για κυβερνητικές λειτουργίες σε ένα δεδομένο τμήμα του κράτους. Από τους δύο Αυγούστους: Ο Διοκλητιανός διοικούσε τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία, ενώ ο Μαξιμιανός την Ιταλία και τη Βόρεια Αφρική. Από τους δύο Καίσαρες, ο Γαλέριος διοικούσε την ευρυτέρα Ανατολή, ενώ ο Κωνστάντιος τα βορειοδυτικά εδάφη (δηλαδή τις Γαλατία και Βρετανία).
Ο καθένας τους ήλεγχε το δικαστικό σύστημα, καθώς και τη στρατιωτική με τη διοικητική οργάνωση. Η Τετραρχία, υπό το άγρυπνο βλέμμα του Διοκλητιανού, τόνιζε τη συνεργασία μεταξύ των τεσσάρων και την αλληλεγγύη τους απέναντι σε πιθανούς εχθρούς, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Πέραν τούτου, το σύστημα σχεδιάστηκε για να λύσει ένα από τα ουσιωδέστερα πολιτικά προβλήματα του ρωμαϊκού κράτους: το ζήτημα της διαδοχής. οι Καίσαρες υπόσχονταν, όταν έφτανε ο καιρός, να διαδέχονταν τον αντίστοιχο Αύγουστο. Κατόπιν, ως Αύγουστοι πλέον, θα επέλεγαν οι ίδιοι τους αντικαταστάτες τους (δηλαδή τους νέους Καίσαρες) για τη διαιώνιση των δυναστειών.
Ο Διοκλητιανός δεν παρέλειπε να δίνει έμφαση στη θεϊκή του δύναμη, συνδέοντάς την με τη θέση του ως ανωτάτου διοικούντος. Γιαυτό κράτησε το όνομα Jovius (με την ισχύ του Διός) για τον εαυτό του και τον Γαλέριο, ενώ το Herculius (του Ηρακλέους) δόθηκε στο Μαξιμιανό και τον Κωνστάντιο.
