Με αφορμή τη σημερινή επέτειο: Μερικές σκέψεις για τη βασιλεία του Όθωνος ως επιλόγου της Επανάστασης
του αγαπητού αναγνώστη και φίλου της ΠΤΗΣΗΣ, Nikolaos
Δημοσιεύθηκε χθες Σάββατο στον ιστότοπο από τον έγκριτο μελετητή κ. Βασιλείου μια εξαιρετική, ακριβής ως προς τα γεγονότα και τις συνθήκες πλαισίου, αναφορά στη βασιλεία του Όθωνος, υπό τον εύστοχα προκλητικό τίτλο «Η άφιξη του Όθωνα στο νέο βασίλειο της Ελλάδος, το άδοξο τέλος της επανάστασης;».
Για να κριθεί κατά πόσον η άφιξη του Όθωνος στο νέο βασίλειο της Ελλάδος ήταν πράγματι το άδοξο τέλος της επανάστασης, θα πρέπει ασφαλώς να απαντηθεί, ως λογικά και συστηματικά προηγούμενο, το ερώτημα «ποια ήταν η ατζέντα της Επανάστασης;».
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα είναι αλυσιτελής αλλά και αυθαίρετη αν δοθεί επί τη βάσει των ιδεολογικών κλίσεων ή μύχιων επιθυμιών ενός εκάστου, ή επί τη βάσει της σημειολογίας επιμέρους πράξεων ή δηλώσεων των πρωταγωνιστών των τότε γεγονότων. Θα είναι τουναντίον ακριβής και τελεσφόρος αν βασιστεί στα δεσμευτικά θεσμικά κείμενα της Επαναστάσεως, αρχής γενομένης από τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Νέας Επιδαύρου (Πιάδας) της 1.1.1822 από την Α’ Εθνοσυνέλευση και την ακόλουθη ψήφιση του «Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος» από την ίδια. Αναμφίβολα, όχι μικρότερη διαγνωστική αξία έχουν τα ψηφίσματα των επομένων Εθνοσυνελεύσεων.
Πράγματι, το Ελληνικό Κράτος αναγνωρίσθηκε διεθνώς από το 1830, ανακηρύχθηκε όμως ήδη από την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου την 1.1.1822:
«Το Ελληνικόν Εθνος, το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν, μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας, και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον, διά των νομίμων Παραστατών του, εις Εθνικήν συνηγμένων Συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και Ανεξαρτησίαν…»
Δηλαδή για πρώτη φορά εμφανίζεται θεσμικώς η πρόσληψη των Ελλήνων ως ΕΘΝΟΥΣ, και δεν προβαίνουν στο εγχείρημά τους με όχημα κάποια δήθεν αναβίωση της λησμονημένης (Ανατολικής) Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ούτε με την ταυτότητα του ποιμνίου του Οικουμενικού Θρόνου [που από τα τέλη του 18ου αιώνα, είτε υπό το φόβο της μάχαιρας του δυνάστη, είτε από αμιγή – και ιδιοτελή – μισαλλοδοξία για τα δυτικόφερτα καινά δαιμόνια του εθνικισμού (“κάθε έθνος και κράτος”), το μόνο που συνήθιζε ήταν να απευθύνει “Πατρικές Διδασκαλίες” εθελοδουλείας], αλλά με την αυτοπεποίθηση ΕΘΝΟΥΣ που αξιώνει το αυθύπαρκτο δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση. Πράγματι, η μέχρι σήμερα διεθνής ιστορική εμπειρία δείχνει ότι ο προνομιακός χώρος πραγμάτωσης των ελευθεριών του προσώπου, του κράτους δικαίου και της δημοκρατικής αρχής δεν είναι ούτε το φέουδο, ούτε η πόλη – κράτος, ούτε η πολυσυλλεκτική αυτοκρατορία ούτε και κάποια πολυεθνική/διεθνική συσσωμάτωση, αλλά το εθνικό κράτος. Μπορεί στο μέλλον να δούμε και σε ευρύτερες συσσωματώσεις αυτή τη δυνατότητα, αλλά προς το παρόν δεν φαίνεται πιθανόν.
Επομένως, και παρά τον (ακατανόητο) σκανδαλισμό από δημόσιες δηλώσεις της εποχής μας, ναι μεν οι Έλληνες υπάρχουν ως διακριτή εθνική ταυτότητα από την αρχαιότητα (μια αναδίφηση στους λόγους του Ισοκράτους αρκεί), αλλά προσλαμβάνουν εαυτούς ως έθνος για πρώτη φορά κατά πανηγυρικό ενώπιον της διεθνούς κοινωνίας τρόπο με την Επανάσταση, τη διακήρυξη της Επιδαύρου και το Προσωρινό Πολίτευμα.
Αυτό το έθνος από την πρώτη στιγμή εγκολπώνεται τόσο τη χριστιανική ταυτότητα (το «Προσωρινό Πολίτευμα» αποδίδει αυτοδικαίως την ελληνική ιθαγένεια σε κάθε Χριστιανό που κατοικεί στην επικράτεια του νεοσύστατου κράτους, αποδίδοντας επίδραση του Ρήγα αναμφίβολα), όσο και την κληρονομία της Ελληνικής αρχαιότητος. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο αναβαπτίζεται το Έθνος στις πνευματικές του ρίζες, αλλά και εγείρει μείζονες αξιώσεις ιστορικής συνέχειας και πολιτικής νομιμοποίησης, και αποκτά μια gravitas ζηλευτή για νεοπαγές κρατικό μόρφωμα με πενιχρή πνευματική κίνηση, δυσλειτουργικούς θεσμούς και ακραία πενία.
Ενδεικτικό είναι ότι απουσιάζει οιαδήποτε αναφορά στην «εν Κωνσταντινουπόλει Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία» (που υπάρχει στο σημερινό Σύνταγμα) στο άρθρο του «Προσωρινού Πολιτεύματος» περί επικρατούσης θρησκείας, όπως και απουσιάζει πλήρως ο όρος «Γένος», ενώ κρατεί ο όρος «Έθνος». Όροι με απολύτως σαφές εννοιολογικό περιεχόμενο και σαφή ιδεολογική φόρτιση. Αυτό είναι ευχερώς ερμηνεύσιμο: Όσο ο Οικουμενικός Θρόνος ευρίσκεται εγκλωβισμένος στη σύλληψη του κόσμου ως επικράτειας της μίας και μοναδικής αυτοκρατορίας (Ρωμαϊκής, Βυζαντινής, Οθωμανικής), και αντλεί νομιμοποίηση και εν ταυτώ παρέχει νομιμοποίηση στην εκάστοτε κεφαλή αυτής, το ζήτημα δεν προσφέρει τίποτε στο αγωνιζόμενο Έθνος. Αντίθετα, από τη στιγμή που η πολιτική του ύπαρξη κατοχυρώνεται, και η «Μεγάλη Ιδέα» αρχίζει να αναφαίνεται ως εθνική ιδεολογία, η αναφορά στον Οικουμενικό Θρόνο (που από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα ενεργά, αν και διακριτικά, στηρίζει τις εθνικές φιλοδοξίες του Ελληνικού Κράτους, ιδίως στις δύο πατριαρχίες του αειμνήστου Ιωακείμ Γ’ του Μεγαλοπρεπούς), επανέρχεται, στο μέτρο που α) το Ελληνικό Κράτος αισθάνεται πλέον αρκετά ισχυρό για να απεργάζεται την κατάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, β) αναδύεται η απειλή του Πανσλαυϊσμού ως οχήματος της Ρωσικής ηγεμονίας και αρχίζει η επιβουλή κατά της Μακεδονίας και γ) η ασφαλής δογματική «άγκυρα» του Πατριαρχείου ως Κιβωτού της Ορθοδοξίας αποτρέπει εσωτερικές πολιτικές διαιρέσεις επί τη βάσει αιρετικών ή σχισματικών φαινομένων με επίκληση του ευσεβισμού ή κάποιας «καθαράς» εκδοχής της Πίστεως, προς τα οποία υπάρχει ανέκαθεν έφεση (πρβλ. κίνημα Παπουλάκου στην Πελοπόννησο).
Επομένως η ατζέντα της Επανάστασης είναι η συγκρότηση ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Κράτους κυριάρχου, του οποίου η νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική λειτουργία δεν ασκείται έξωθεν. Και επιτυγχάνει. Η Ελλάς που αναδύεται από την Επανάσταση δεν είναι ημιαυτόνομη παραδουνάβια ηγεμονία, ούτε καν βρετανικού τύπου Dominion όπως ο παλαιός Καναδάς (αυτόνομο ημιανεξάρτητο κράτος, που αναγνωρίζει ως κεφαλή Αρχηγό άλλου Κράτους ως κατάλοιπο απισχνασμένης κυριαρχίας του τελευταίου). Να θυμίσουμε εδώ ότι ο αξιοθρήνητος και πολυαίμακτος Ιρλανδικός Εμφύλιος του πρώιμου 20ου αιώνα ξέσπασε όταν ο Στρατηγός Michael Collins (το «Γελαστό Παιδί» των Behan/Θεοδωράκη …) γύρισε από τις διαπραγματεύσεις στο Λονδίνο με «Ανεξαρτησία υπό τον Βασιλέα της Αγγλίας» αντί για Republic (αβασίλευτη πολιτεία, An Phoblacht στην Κελτική), που ήταν casus belli για τους ακραιφνείς δημοκρατικούς εθνικιστές όπως ο Eamon de Vallera (οι οποίοι προκλητικά αρνούντο να δώσουν οδηγίες στη διαπραγματευτική ομάδα, για να έχουν άλλοθι να ψέξουν το αποτέλεσμα όποιο και αν ήταν αυτό …) …
Ταυτόχρονα όμως, η απόλυτη, «ελέω Θεού» μοναρχία είναι ξένο σώμα, που δεν ανταποκρίνεται στη συνταγματική παράδοση των Εθνοσυνελεύσεων. Και μπορεί μεν η Δ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας να είχε παράσχει έκτακτες εξουσίες στον Καποδίστρια, αλλά αυτό ήταν κατά παραχώρηση συντεταγμένης εξουσίας: Ούτε ο ίδιος ο αείμνηστος Κυβερνήτης (φάρος σοφίας και φιλοπατρίας στην ιστορία του Έθνους), ούτε κανένας άλλος είχε αμφιβολία ότι άρχει «νόμω» και όχι «ελέω Θεού». Το ιδίωμα ήταν γνωστό από την Αρχαία Ρώμη, στην οποία ήταν δυνατή, σε έκτακτες συνθήκες, η εκλογή «δικτάτορος», με υποχρέωση λογοδοσίας στο τέλος της θητείας του (ο Ιούλιος Καίσαρ ήταν ο μόνος που δεν συμμορφώθηκε). Το κατά φύσιν λοιπόν για το νεοσύστατο κράτος θα ήταν να περιβληθεί το πολίτευμα της αβασίλευτης πολιτείας αντιπροσωπευτικού τύπου, όπως τα άλλη νεοπαγή κράτη της περιόδου (ΗΠΑ, Αϊτή κλπ). Αντ’ αυτού επιβλήθηκε από τους ξένους προστάτες, ως δουλεία της προστασίας, η απόλυτη μοναρχία (μόλις το 1843, με την επανάσταση της Φρουράς των Αθηνών την 3.9.1843 υπό τον Καλλέργη, ο Όθων παρεχώρησε Σύνταγμα). Η Ελλάς έγινε το πρώτο Βασιλευομένη Δημοκρατία με το Σύνταγμα του 1864, μετά την εκδίωξη του Όθωνος.
Επομένως, ενώ ο στόχος της Επανάστασης επιτεύχθηκε, το Ελληνικό Κράτος δεν απέκτησε μορφή διακυβέρνησης ανταποκρινόμενη στη βούληση του Ελληνικού Λαού, όπως αυτή αποτυπώθηκε στις Εθνοσυνελεύσεις.
Η διακυβέρνηση του Όθωνος, συνεπικουρουμένου από στρατιά Βαυαρών ανωτέρων υπαλλήλων και στρατιωτικών, η οποία (προγραμματικά, και όχι ακριβώς απροκατάληπτα) είθισται να καλείται «Βαυαροκρατία» (ως εάν επρόκειτο περί ξενικής κατοχής), χαρακτηρίστηκε από τις αναμενόμενες εντάσεις που προξενεί μια απολυταρχική εξουσία, σε συνδυασμό με τους σπασμούς προσαρμογής ενός πάμπτωχου, καθημαγμένου και εν πολλοίς απαίδευτου Έθνους στις ανάγκες της συγκρότησης συνεκτικού, λειτουργικού Εθνικού Κράτους. Όψεις αυτών των συγκρούσεων, όπως η φυλάκιση του (έπειτα πλήρως αποκατασταθέντος και τιμηθέντος κατά τον προσήκοντα τρόπο από το Μονάρχη) Κολοκοτρώνη σκανδάλισαν.
Τούτων ειπωθέντων, επρόκειτο για μια εποχή μεγάλης προόδου, η οποία δύσκολα θα ήταν νοητή χωρίς τη συνδρομή ειδικών (στρατιωτικών, νομομαθών, διοικητικών) από κάποια ανεπτυγμένη πολιτεία. Ιδίως πρέπει να εξαρθεί το νομοθετικό έργο της περιόδου, που φέρει τη σφραγίδα του μεγάλου Βαυαρού νομομαθούς Georg-Ludwig von Maurer, ενός εκ των τριών αντιβασιλέων μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνος. Ο Μάουρερ ήταν σπάνια προσωπικότης: Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και πρώτος κάτοχος της ιστορικής πλέον έδρας του Γαλλικού Δικαίου (επεβίωσε από τις αρχές του 19ου αιώνα ως το 2005, απετέλεσε κοιτίδα του Ιδιωτικού Διεθνούς και Συγκριτικού Δικαίου και στελεχώθηκε από εμβληματικές προσωπικότητες και στη συνέχεια, όπως ιδίως ο εκ Θεσσαλονίκης Murad Ferid, συμβάλλοντας τα μέγιστα στη νομική επεξεργασία ιδίως του οικογενειακού διεθνούς και του κληρονομικού διεθνούς δικαίου), ήταν ταυτόχρονα νομικός μυστικοσύμβουλος του ενθέρμου φιλέλληνος Βασιλέως Λουδοβίκου του Α’ της Βαυαρίας, που πολλά χρόνια πριν την εκλογή του Όθωνος στο θρόνο της Ελλάδος είχε δεχθεί στο Μόναχο τα ορφανά των αγωνιστών της Επανάστασης, για να σπουδάσουν εκεί αναλώμασίν του. Ο Μάουρερ ήταν πραγματιστής και απροκατάληπτος: Όρισε επιτροπή για την επεξεργασία και διατύπωση Ελληνικού Αστικού Κώδικος (εμβληματικό δείγμα χειραφέτησης ενός έθνους, με τα μέτρα της εποχής), αλλά αντιλαμβανόμενος ότι το εγχείρημα απαιτεί ωρίμανση και χρόνο έθεσε σε εφαρμογή στο μεταξύ ως αστικό δίκαιο του νέου κράτους τους «νόμους των αειμνήστων ημών Αυτοκρατόρων», δηλαδή το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο, όπως αυτό αποτυπωνόταν στην Εξάβιβλο του εκ Θεσσαλονίκης «Νομοφύλακος του Βασιλικού Σεκρέτου» Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου από τον 14ο αιώνα.
Οι κανόνες δικαίου αυτοί έτυχαν λαμπρής επεξεργασίας από τους καθηγητές της Νομικής Αθηνών, υπό το φως της νεότερης διδασκαλίας και συστηματικής των Γερμανών Πανδεκτιστών του 19ου αιώνα, ώστε τελικώς συν τω χρόνω τα Δικαστήρια να αναφέρουν ως πηγές του δικαίου εγχειρίδια νομομαθών και όχι χωρία των Πανδεκτών. Ο Αστικός Κώδικας ήρθε τελικά το 1946 … Ταυτόχρονα, ο Μάουρερ εισήγαγε, σε ακριβή και απαράλλακτη μετάφραση, τον Γαλλικό Ναπολεόντειο Εμπορικό Κώδικα του 1807 (οικείο στους εμπορευομένους στην Ευρώπη Έλληνες από τους προεπαναστατικούς ήδη χρόνους), σπαράγματα του οποίου παραμένουν εν ισχύι ακόμη και σήμερα. Μέγιστη συμβολή του υπήρξε ωστόσο η εισαγωγή της Πολιτικής Δικονομίας (που φέρει το όνομά του) το 1834, η οποία και εφαρμόστηκε από τα Δικαστήρια μας για την εκδίκαση των αστικών διαφορών μέχρι το 1967, οπότε και τέθηκε σε ισχύ ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας, που με τις μείζονες τροποποιήσεις του 1971, 2001 και 2015 ισχύει ως σήμερα.
Αξιοσημείωτη διάδοση βρήκε τις τελευταίες δεκαετίες μια σχολή σκέψεως, την οποία επρέσβευε σε επίπεδο αρχής προεχόντως ο Νικόλαος Πανταζόπουλος, καθηγητής του Ρωμαϊκού Δικαίου και της Ιστορίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (στα χνάρια του οποίου κινήθηκαν και οι επίγονοί του – διαφορετικού βεβαίως γνωστικού αντικειμένου – καθηγητές Μανωλεδάκης και Παρασκευόπουλος), η οποία αποτιμά αρνητικά τη νομοθετική παραγωγή της περιόδου αυτής (και τη πρόσληψη αλλοδαπών δικαίων εν γένει) και αποβλέπει σε γηγενείς θεσμούς, οι οποίοι, κατά την εκδοχή αυτή, ευρίσκονταν εγγύτερα στις ανάγκες του έθνους. Είναι έντιμο να πούμε πάντως ότι οι όποιοι αυτοί θεσμοί, τοπικού συνήθως βεληνεκούς και απρόσφοροι να υπηρετήσουν μια ουδέτερη και απροσωπόληπτη άσκηση της διοικητικής και δικαστικής λειτουργίας, δεν είχαν την κανονιστική πυκνότητα, συστηματική συνοχή και αξιολογική συνέπεια που απαιτείται από νομοθετήματα μεγάλης πνοής, πρόσφορα να προαγάγουν την εξέλιξη της κοινωνικής και οικονομικής ζωής του αναγεννηθέντος Έθνους.
Η πρόσληψη των ξένων θεσμών έγινε με αξιοσημείωτη επιτυχία, γόνιμα και όχι δουλικά, και έγινε η βάση για τον Αστικό Κώδικα, ο οποίος, εκκινώντας από τη συστηματική του αντιστοίχου Κώδικα της Γερμανικής Αυτοκρατορίας των τελών του 19ου αιώνα, εγκολπώθηκε όλες τις εν τω μεταξύ καίριες νομολογιακές εξελίξεις στην Ελλάδα και διεθνώς, αλλά και την ιδιοπροσωπία της ελληνικής κοινωνίας, και κατέστη μια ιστορία επιτυχίας, ώστε να ισχύει (πλην οικογενειακού δικαίου) πρακτικά απαράλλακτος μέχρι σήμερα, ακμαίος και αρρυτίδωτος. Και τελικά, είναι το Ρωμαϊκό Δίκαιο και οι μετέπειτα συστηματικές επεξεργασίες του «ξένο δίκαιο» για τους Έλληνες, δηλαδή για την ψυχή του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους; Δύσκολα πιστεύουμε ότι κάποιος θα το ισχυρισθεί … Είναι ειλικρινές όμως να πούμε ότι στους αιώνες της δικής μας δουλείας τα έθνη προχώρησαν, και το να αγνοήσουμε την πρόοδό τους (στο κοινό πάντοτε υπόβαθρο του Ρωμαϊκού Δικαίου) θα ήταν στρουθοκαμηλισμός ασυγχώρητος, απλή ξενοφοβική παρόρμηση και αδικαιολόγητο σύμπλεγμα μειονεξίας.
Ο Όθων, άνθρωπος μεγαλωμένος με τις αρχές της απολυταρχίας, αγάπησε αλλά δεν κατανόησε την Ελλάδα. Η επικοινωνία του με τη φυσική ηγεσία της ελληνικής κοινωνίας (οπλαρχηγούς, λογίους, αρχιερείς) ήταν δυσχερής, και σίγουρα η προσωπική και οικογενειακή του δυστυχία δε τη διευκόλυνε καθόλου: Τόσο ο ίδιος, όσο και Βασίλισσα Αμαλία, ήταν (άγνωστο τότε, κατέστησαν μετά θάνατον από τους πρώτους ανθρώπους στους οποίους έγινε νεκροτομή με επιστημονικές μεθόδους) ανίκανοι, λόγω σπανιοτάτων φοβερών δυσπλασιών των γεννητικών οργάνων αμφοτέρων, που καθιστούσαν αδύνατη τη συνουσία και αυτονόητα την τεκνοποίηση. Μπορούμε να φαντασθούμε πόσο στρες δημιουργούσαν στο βασιλικό ζεύγος οι συνεχείς και ενίοτε φορτικές, καλοπροαίρετες ασφαλώς, ευχές της φυσικής ηγεσίας της κοινωνίας για απογόνους, και τα σχετικά ερωτήματα.
Όταν τελικώς εκθρονίσθηκαν, δεν διετήρησαν πικρία και έζησαν στο Ανάκτορο (Residenz) της Βαμβέργης της Βαυαρίας, κυκλοφορώντας ως το θάνατό τους ενδεδυμένοι με ελληνικές παραδοσιακές ενδυμασίες και ομιλώντας (προς απορία των αυλικών) για ορισμένες ώρες κάθε ημέρα την Ελληνική μεταξύ των. Οι σαρκοφάγοι τους ευρίσκονται σε υπόγειο κρύπτη στη μεγαλειώδη μπαρόκ Theatinerkirche του Μονάχου στην Odeonsplatz (κατ’ ειρωνεία, αφιέρωμα ενός άλλου Βαυαρού ηγεμόνα του παρελθόντος εις εκπλήρωση τάματος για την απόκτηση τέκνων …), και φέρουν εγχάρακτες επιγραφές με τα ονόματα και τους τίτλους τους μόνο στην Ελληνική.
Η μνήμη εκείνης της εποχής σώζεται τόσο στην Αθήνα όσο και στο Μόναχο: Τα ανάκτορα του Όθωνος (η σημερινή Βουλή των Ελλήνων) είναι έργο του Βαυαρού αυλικού αρχιτέκτονος Friedrich von Gärtner, που φιλοτέχνησε μεταξύ άλλων τα μνημειώδη κτήρια του Πανεπιστημίου του Μονάχου και της Κρατικής Βαυαρικής Βιβλιοθήκης. Ένα πρώιμο σχέδιο του Όθωνος να οικοδομήσει ανάκτορο στον Ιερό Βράχο της Ακροπόλεως ματαιώθηκε κατόπιν οξύτατης επιστολής του πατέρα του, Λουδοβίκου του Α’, με την οποία ο τελευταίος του απηύθυνε βαρύτατη πατρική κατάρα και ανάθεμα αν προχωρούσε στο σχέδιο του να αλλοιώσει τον πανίερο χώρο. Στο Μόναχο, τα Προπύλαια στην Königsplatz είναι ίσως το μόνο παγκοσμίως μνημείο σε αστικό χώρο που αφιερούται στην Ελληνική Επανάσταση και αποτελεί Πάνθεον των ηρώων της, τα ονόματα των οποίων αναγράφονται εντός του μνημείου.
Στο αέτωμα αναπαρίσταται ο Όθων, ως αρχαιοελληνική μορφή, να διευθύνει την αναγέννηση της Ελλάδος, εν μέσω κληρικών, αγροτών, στρατιωτικών κλπ. Αυτός ο περικαλλής «Ναός της Ελλάδος» έδωσε την έμπνευση στο Βαυαρό μονάρχη να οικοδομήσει αργότερα και τη μυθική Valhalla, σε μορφή αρχαιοελληνικού ναού, που δεσπόζει του Δουνάβεως κοντά στο Regensburg, και η οποία είναι αντίστοιχα ο «Ναός της Γερμανίας», με προτομές των μεγάλων Γερμανών, από τον Αρμίνιο μέχρι τη Sophie Scholl της αντιναζιστικής αντίστασης. Τέλος, στο Ottobrunn της Βαυαρίας (ομφαλό της γερμανικής αεροναυπηγικής, έδρα των MBB/DASA/EADS/Airbus Group) σώζεται αναμνηστική στήλη στον τόπο όπου ο ανήλικος βασιλεύς αποχαιρέτησε με λυγμούς για τελευταία φορά τους γονείς του (εκλήθησαν από το Μόναχο διότι το παιδί έκλαιγε σπαρακτικά και δεν ήθελε να προχωρήσει η άμαξα), καθ’ οδόν για την Αυστρία και το πλοίο που θα τον έφερε στην Ελλάδα.
Στο ίδιο μέρος (νότιο προάστιο του Μονάχου σήμερα) υπάρχει και «Μουσείο Βασιλέως Όθωνος της Ελλάδος». Πρόκειται για ένα ιδιότυπο πολιτικό κεφάλαιο και για τη σημερινή Ελλάδα, που (με εξαίρεση περιόδους παρόξυνσης του λαϊκισμού, που βεβαίως ανθεί και στη Γερμανία) επηρεάζει ευμενώς την πρόσληψη της Ελλάδος και των Ελλήνων από τις αρχές και τον πληθυσμό του ισχυρότερου, πλέον ευημερούντος γερμανικού κρατιδίου, ένα κεφάλαιο που δεν πρέπει ούτε να υπερτιμηθεί βεβαίως, αλλά ούτε και να αγνοηθεί.
Στα καθ’ ημάς, η ιστορική αποτίμηση εκείνης της εποχής αναμφίβολα δεν έχει μείνει αλώβητη από τις μυλόπετρες μιας λανθάνουσας ιδεολογικής διαμάχης μεταξύ των εχόντων ιδιαίτερες αναφορές στην καθ’ ημάς Ανατολή αφενός και στη Δύση αφετέρου, μιας διαμάχης που εκκινεί ήδη από την εποχή Ενωτικών και Ανθενωτικών στο Βυζάντιο. Πολλά γράφηκαν, και πολλά θα γραφούν. Η σύντομη συμβολή μας δεν φιλοδοξεί παρά να φωτίσει ορισμένες ίσως όχι γνωστές όψεις των πραγμάτων, και θα αποστεί ενσυνείδητα από περαιτέρω αξιολογικές κρίσεις.
