Δεν είναι εύκολο να περιγράψεις την ταινία Oppenheimer του Christopher Nolan. Όχι γιατί είναι δύσβατη, ή φτιαγμένη μόνο για κάποιο «ειδικό» κοινό. Αλλά καθώς η ίδια η ταινία τολμά να απλωθεί σχεδόν «παντού», σε χώρο, χρόνο, σε ηθικά διλήμματα, σε ανατομία προσωπικοτήτων, σε κοινωνικό σχόλιο, σε επιστημονικά «ρήγματα» και ανακαλύψεις συγκλονιστικές, σε πολιτική μελέτη, σε κοινωνιολογική κρίση, δεν ξέρεις από που να την πιάσεις.
Ας ξεκινήσω όμως από το εξής: Είναι σίγουρα η καλύτερη ταινία του Nolan, μόνο και μόνο γιατί τολμά όλα τα παραπάνω. Αντίστοιχες προσπάθειες έχει κάνει και στο παρελθόν, με την φαινομενικά «πολεμική» περιπέτεια Dunkirk το 2017, με τις επιφανειακά επιστημονικής φαντασίας Tenet (2020) και Interstellar (2014) που όμως βουτάνε σε πολύ πιο βαθιά νερά κοινωνικών και επιστημονικών αναζητήσεων, με τη εμπνευσμένη από την ψυχανάλυση Inception (2010), που μετατρέπει όμως κάθε νοητικό μονοπάτι σε μια πανδαισία περιπέτειας. Ο Nolan έτσι κάνει ταινίες-καλειδοσκόπια, όπου κάθε θεατής μπορεί να παρατηρήσει πολλαπλές πτυχές ή μόνο μια αν έτσι το επιθυμεί.
Το ίδιο και στο Oppenheimer, με μια κρίσιμη διαφορά: Πλέον εδώ, ξέρεις πως «όλα έχουν συμβεί». Δεν είναι ένα σενάριο με ατέρμονες συγγραφικές διαφυγές και φαντασία, αντίθετα ο Nolan αρπάζει σφιχτά μια από τις πιο σύνθετες προσωπικότητες της σύγχρονης Φυσικής, τον Robert Oppenheimer και τον καθοδηγεί μέσα από την στιβαρή απεικόνιση του, μέσω του Cillian Murphy, σε μια ολοκληρωτική ανατομία εποχής και ηθικής.
Ο ίδιος ο Oppenheimer, ως κεντρικό μέρος αυτής της βιογραφίας, δεν χρειάζεται πολλές συστάσεις: σημαντικός επιστήμονας της Κβαντικής Φυσικής, στην δεύτερη φάση της εποχής των «Μεγάλων» φυσικών του 20ου αιώνα, όπως ο Αϊνστάιν, ο Μπορ, ο Λόρενς, ο Χάιζενμπεργκ, ο Φέρμι, ο Ράμπι, ο Μπλάκετ, ο Μπέθε, ο Φέινμαν (αναφέρω μόνο όσους εμφανίζονται στην οθόνη), με έντονες πολιτικές αναζητήσεις, με ευρύτητα πνεύματος, πολυμαθής, ονειροπόλος, εμμονικός. Αναλαμβάνει στην κρίσιμη φάση του Β’ Παγκοσμίου να ηγηθεί του «Προγράμματος Μανχάταν», του μεγαλύτερου επιστημονικού έργου έως τότε, αλλά με σαφή στόχο την κατασκευή μιας τερατώδους βόμβας (σε μια εξ ορισμού τελολογική σύγκρουση για το ποιος είναι ο σκοπός της επιστήμης). Τα καταφέρνει ως βιρτουόζος διαχειριστής επιστημονικών, τεχνολογικών, οικονομικών, οργανωτικών προκλήσεων κάθε τύπου, γίνεται διάσημος, αλλά μετά κατακρημνίζεται. Καθώς εκφράζει την τεράστια ανησυχία του για τον «νέο κόσμο» που ο ίδιος και οι συνάδελφοι του έχουν δημιουργήσει, αυτόν της ατομικής εποχής. Οι αντιρρήσεις του τον καθιστούν ύποπτο στην μακαρθική Αμερική, το παρελθόν του σκαλίζεται, και το 1953 αποκαθηλώνεται από την ισχυρή θέση του επικεφαλής της συμβουλευτικής επιτροπής της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας.
Από «ήρωας προδότης», λοιπόν και ο Nolan στην ταινία του τολμά να θέσει ένα τεράστιο αριθμό παρόμοια ακραίων ζητημάτων-εκκρεμών. Για την επιστημονική ηθική και τα όρια της, για την στράτευση των επιστημόνων στην πολεμική προσπάθεια, για την επιστημονική ευθύνη χρήσης των αποτελεσμάτων της, για την ανάγκη της ενημέρωσης της κοινωνίας για τα ρίσκα που η επιστημονική ανακάλυψη δημιουργεί και με τους επιστήμονες στην προμετωπίδα της προσπάθειας, ως οι πλέον αρμόδιοι αλλά και ως οι κυρίως υπεύθυνοι.
Ο Nolan στην ταινία δεν σταματά στα παραπάνω: Μιλά για τον ρατσισμό, τον αντισημιτισμό, τις ψυχροπολεμικές σχέσεις Δύσης και ΕΣΣΔ που είχαν ξεκινήσει πολύ πριν τον Β’ Παγκόσμιο, την εσωτερική υποκρισία των «Συμμάχων» του πολέμου, που όμως δεν μοιράζονταν κρίσιμες πληροφορίες. Μιλά για την αμερικανική κοινωνία που αναζητά στη δεκαετία του ‘30 την κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση, την εργασιακή εκπροσώπηση και την συνδικαλιστική οργάνωση εντός μεγάλων ταξικών διαφορών. Περιγράφει ακόμη την αίγλη που είχαν τότε οι σοσιαλιστικές ιδέες αλλά και για την διάψευση που αργότερα γνώρισαν οι οπαδοί τους. Κοιτά το βαθύ αμερικανικό κράτος που «ψάχνει τα σκουπίδια» (κυριολεκτικά) των υπόπτων πολιτών, σε ένα παρακράτος παρακολούθησης και φακελώματος τόσο οργανωμένο, που ακόμη και σήμερα στην «ψηφιακή εποχή», σε τρομάζει.
Κοιτά την στρατιωτική κουλτούρα, τις δικές της μονοθεματικές αναζητήσεις, την αδυναμία διαχείρισης ηθικών διλημμάτων μπροστά στην αγωνία της αναζήτησης της νίκης. Κάνει νύξεις και για την πολιτική διαχείριση της νίκης όταν αυτή πλέον έρθει, μόνο για να την διαδεχθεί ένας ακόμη πόλεμος, αυτή τη φορά «Ψυχρός», αλλά δυνητικά πολύ πιο επικίνδυνος λόγω πυρηνικών όπλων.
Ο ίδιος ο Oppenheimer ως προσωπικότητα δεν αποθεώνεται από τον Nolan, που έχει γράψει το σενάριο. Τον τεμαχίζει στην πολυπλοκότητα του, στην συναισθηματική του αστάθεια, στην έπαρση του, τον εγωισμό και την υπεροψία του, στην ανάγκη του για επιβράβευση και επιδοκιμασία που τον καθιστά υποχείριο των στρατιωτικών αλλά και των φιλοδοξιών του. Την διάθεση του για προβολή αλλά και την διαρκή του ενοχικότητα για όσα έχει κάνει εις βάρος φίλων, ερωμένων, συζύγων, συναδέλφων, θυμάτων των βομβών.
Τα καταφέρνει ο σκηνοθέτης όλα αυτά να τα παρουσιάσει το ίδιο συμπαγή, δομημένα, αναλυτικά; Σαφώς όχι, αλλά επίσης θα ήταν και παράλογο να περιμένουμε κάτι τέτοιο. Μόνο όμως που το τολμά, που καταφέρνει να δώσει ένα τρίωρο έργο που δεν χωλαίνει, που δεν κρεμά, που δεν κουράζει, που δεν έχει σεναριακές και ιστορικές ασυνέχειες (τουλάχιστον σημαντικές), που πέρα από τον πρωταγωνιστή αυτής της επικής βιογραφίας, προσφέρει κάποιο χώρο και σε αρκετούς ακόμη ηθοποιούς να προσφέρουν τη δική τους εμβάθυνση, είναι σπάνιο.
Ηθοποιοί λοιπόν: Ο αποστεωμένος για να παίξει πειστικά το ρόλο του Oppenheimer, Cillian Murphy, πετυχαίνει την χαμηλών τόνων, δραματικής εσωτερικότητας απόδοση, προσφέροντας ένα πλούτο αντιδράσεων χωρίς να αποκλίνει από τον πυρήνα της «ευφυούς μοναξιάς» του επιστήμονα. Η Emily Blunt, σε ρόλο που σταδιακά ωριμάζει, δίνει την γυναικεία φωνή που εντυπωσιάζει με την σκληρότητα της, όσο περνά η ώρα.
Ο Matt Damon λίγο απογοητεύει παίζοντας τον Στρατηγό Leslie Groves, επικεφαλής του «Μανχάταν», μένοντας σε μια μονοσήμαντη απεικόνιση του, που όμως παραμένει πειστική. Ο Robert Downey Jr, στο 2ο μισό της ταινίας πείθει ότι έχει σοβαρή δραματική φλέβα, ενώ η Florence Pugh ως ερωμένη του Oppenheimer κάνει ένα πέρασμα με αρκετό μυστήριο και αύρα ντίβας του ασπρόμαυρου. Ξεχωρίζουν ακόμη ο Benny Safdie ως Edward Teller αλλά και ο πολυτάλαντος Rami Malek που μόνο με το πρόσωπο του και τους διαρκείς μορφασμούς μπορεί να κλέψει τη σκηνή.
Τι άλλο; Μα η μουσική όπως σε κάθε ταινία του Nolan. Γραμμένη από τον Ludwig Göransson, είναι ένα αδιάσπαστο στοιχείο της ταινίας, ογκώδης, οργιαστική, πολλές φορές ατονική, μίγμα θορύβων, τριγμών, κραυγών, συνοδεύει κάθε σκηνή σε υψηλή ένταση, υποβάλλει έως και μερικές φορές τρομάζει τον θεατή. Αλλά αυτή είναι η αντίληψη του σκηνοθέτη και την υπηρετεί και εδώ. Κατά την άποψη μου, μια μεγάλη στιγμή στο χώρο των soundtrack, κυρίως για το εκπληκτικό ηχητικό μοντάζ που πρέπει να βραβευθεί.
Για την κινηματογραφία; Ο ίδιος ο Nolan έχει πει πως η ταινία του γυρίστηκε για να παιχθεί σε κινηματογράφους IMAX, με την τεράστια οθόνη. Έτσι σε συμβατική οθόνη όπως θα την δούμε στην Ελλάδα «κάτι λείπει», που γίνεται περισσότερο εμφανές στα μεγάλα κάδρα εξωτερικών λήψεων, π.χ. στην πρώτη δοκιμή της ατομικής βόμβας, ή στα πλάνα από την έρημο του Νέου Μεξικού. Αλλά και πάλι η προσοχή στη λεπτομέρεια του Nolan υπάρχει και εδώ, για ασυνήθιστες γωνίες λήψης, για μεγάλης έντασης κοντινά στα πρόσωπα, που σε κρατούν σε εγρήγορση και δίνουν σημαντική πληροφορία από το ανάγλυφο του προσώπου, τη ματιά και τις προσεγμένες σκιάσεις. Η σκηνοθετική μπαγκέτα έχει πολλά φλασμπάκ, συχνές εναλλαγές σκηνών, ποικιλία φωτισμών, από το σκληρότατο έως «καμένο» της ερήμου, μέχρι των εσωτερικών χώρων με πολλά μαύρα και τρεμοπαίγματα φωτεινότητας.
Το σημαντικό όμως, το ξαναλέμε, είναι η επί τρεις ώρες «ανατομική» που κάνει ο Nolan. Ελάχιστες, ίσως και μηδενικές, είναι οι σκηνές όπου δεν τίθεται κάποιο ερώτημα, ηθικής, κοινωνικής, πολιτικής, επιστημονικής φύσεως. Χωρίς απαντήσεις, με διαρκή προβληματισμό, με πολλαπλά σενάρια να παράγονται ως απαντήσεις στο μυαλό του θεατή.
Τι θα γινόταν αν οι επιστήμονες αρνιόνταν την ένταξη τους στο σχέδιο Μανχάταν; Τι θα γινόταν αν η βόμβα δεν ήταν έτοιμη, ή ήταν έτοιμη νωρίτερα για να ριχθεί και κατά της ναζιστικής Γερμανίας; Τι θα γινόταν αν δεν υπήρχαν σοβιετικοί κατάσκοποι στο πρόγραμμα; Γιατί καταστράφηκαν Χιροσίμα και Ναγκασάκι και δεν έγινε μια ρίψη της βόμβας μόνο για επίδειξη; Πράγματι τελείωσε ο Β’ Παγκόσμιος με τις ατομικές ρίψεις ή έτσι κι αλλιώς η Ιαπωνία θα παραδιδόταν; Ο Ψυχρός Πόλεμος μήπως δεν ξεκινούσε αν δεν υπήρχε ο ανταγωνισμός των όπλων μαζικής καταστροφής; Μήπως η ανακάλυψη τους τελικά είναι η καταστροφή μας, όπως η ταινία αφήνει υπονοούμενο; Πότε ο επιστήμονας είναι υπεύθυνος για τις ανακαλύψεις του; Και πως μπορεί να ελέγξει την χρήση της ανακάλυψης του και με ποιο ηθικό μέτρο;
Δεν υπάρχει απάντηση σε όλα αυτά, παρά μόνο σενάρια. Και ο Nolan εδώ κάνει την δική του «πυρηνική έκρηξη», ακουμπώντας, ακροθιγώς βέβαια, τον πυρήνα όλων αυτών των προβληματισμών, διαλύοντας τον σε θραύσματα που θα παράγουν αλυσιδωτές αντιδράσεις, σε προσωπικό μα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Και αυτά μέσω μιας «ταινίας για όλο το κοινό». Δεν είναι λίγο. Δείτε την.
