Oι λόγοι που οδήγησαν στην πρώτη περίοδο της Εικονομαχίας στο Βυζάντιο και οι επιπτώσεις του διχασμού

Η εικονομαχία στο Βυζάντιο εκτυλίχθηκε σε δύο περιόδους που κάλυπταν το μεγαλύτερο μέρος του 8^ου αι. (726-787 μ.Χ.) και τις αρχές του 9^ου (814-842 μ.Χ.). Με την τελική επικράτηση των εικονολατρών, τα συγγράμματα των ηττημένων εικονομάχων καταστράφηκαν ολοσχερώς, οπότε όσες πληροφορίες διαθέτουμε για τα διαδραματιζόμενα συμβάντα προέρχονται μόνο από τη μία πλευρά, αφήνοντας έτσι αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με τις ακριβείς αιτίες που οδήγησαν σε αυτήν τη διαμάχη.

Να ξεκινήσουμε σημειώνοντας πως κατά τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες, ζωγραφισμένες αναπαραστάσεις δύο διαστάσεων επάνω σε ξύλο, όπως τις ξέρουμε σήμερα, δεν υπήρχαν. Ο Χριστός συμβολιζόταν στον εκκλησιαστικό διάκοσμο είτε ως αμνός είτε με το Χριστόγραμμα ⳩ (δηλαδή τη συντομογραφία του ονόματός Του). Οι λόγοι πιθανότατα οφείλονται στις απαγορεύσεις του Μωσαϊκού νόμου περί λατρείας ειδώλων. Απεικονίσεις της ανθρωπίνου όψεως του Χριστού και των Αγίων (χωρίς αυτό να σημαίνει πως ήταν και συνολικά αποδεκτές) άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους μετά τη μεταστροφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου στο Χριστιανισμό, αλλά επικράτησαν καθολικά κατά το δεύτερο μισό του 6^ου αι. Οι αυτοκράτορες ουδέποτε ενεπλάκησαν αποφασιστικά στο ζήτημα, με μοναδική εξαίρεση τον Ιουστινιανό Β’ (669-711 μ.Χ.), όπου η όψη του Χριστού ήταν χαραγμένη σε νομίσματά του.

Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά επί Λέοντος Γ’ του Ισαύρου (717-741 μ.Χ.). Εννέα χρόνια μετά την έναρξη της βασιλείας του, ζήτησε την αφαίρεση της εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη του Μεγάλου Παλατιού (726 μ.Χ.), κάτι που προκάλεσε έντονη δυσφορία τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στις δυτικές επαρχίες. Τέσσερα χρόνια αργότερα (730 μ.Χ.), ο στρατηλάτης αυτοκράτορας έκρινε τη λατρεία των εικόνων ως παράνομη και διέταξε τη δήμευσή τους. Το διάταγμα επέφερε ακόμη δυναμικότερες αντιδράσεις, με αποτέλεσμα την καθαίρεση του Πατριάρχου Γερμανού (715-730 μ.Χ.) που είχε ταχθεί υπέρ των εικόνων. Ο στρατηγός διοικητής του «Θέματος» της Ελλάδος εκμεταλλεύτηκε το συμβάν για να εξεγερθεί, αλλά η στάση του κατεπνίγη σχεδόν εν τη γενέσει της. Ο παπισμός, από την άλλη, ήταν πάντοτε υπέρ της λατρείας των εικόνων, οπότε η εικονοκλαστική πολιτική του Λέοντος κατέληξε σε σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Η αφαίρεση πάντως του διακόσμου από δημοσίους χώρους δεν συνοδεύτηκε αμέσως από διώξεις εικονολατρών.

Οι σύγχρονες απόψεις σχετικά με το ξέσπασμα του φαινομένου συγκρούονται αρκετά. Η στάση του χρονικογράφου του 9^ου αι. Θεοφάνους, ο οποίος αποδίδει την πολιτική του Λέοντος στην επιρροή που δεχόταν από Εβραίους και Άραβες, δεν είναι λίαν πειστική (να αναφέρουμε εδώ πως το αυτοκρατορικό διάταγμα έλαβε χώρα λίγο αφότου ο χαλίφης Γιαζίντ αφαίρεσε εικόνες από χριστιανικές Εκκλησίες σε περιοχές που βρίσκονταν υπό αραβική επικυριαρχία).

Ορισμένοι βλέπουν μια διαμάχη μεταξύ των ανατολικών και των δυτικών τμημάτων της αυτοκρατορίας ή μεταξύ των ανατολικών και των ελληνικών στοιχείων του βυζαντινού πολιτισμού (και στις δύο περιπτώσεις οι πρώτοι εμφανίζονται ως ενάντιοι ενώ οι δεύτεροι ως υποστηρικτές των εικόνων). Άλλοι πάλι θεωρούν πως ο Λέων Γ’ χρησιμοποίησε την εικονομαχία ως αφορμή επιθέσεως εναντίων των μοναστηρίων, αφού οι μοναχοί ήταν οι πιο ένθερμοι εικονόφιλοι. Καμία όμως από τις άνωθεν θεωρίες δεν έχει ισχυρό αντίκτυπο στην επιστημονική κοινότητα. Υπάρχει και η πιο στέρεα άποψη πως το όλο φαινόμενο εκφράζει απλώς τον αυταρχισμό του αυτοκράτορος, διότι πράγματι πίστευε ότι μπορούσε να αποφασίζει μόνος του για ο,τιδήποτε, συμπεριλαμβανομένων και θεμάτων θρησκευτικής πίστεως.

Η πλέον επικρατούσα εξήγηση φαίνεται να σχετίζεται με τις προσωπικές του πεποιθήσεις, διότι μετέφραζε – όπως άλλωστε και πολλοί ακόμη Χριστιανοί – την αδυναμία του Βυζαντίου, και κατ’ επέκταση του ιδίου, να σταματήσει την αραβική εξάπλωση στην ανατολή ως Θεία τιμωρία. Σημειωτέον πως ο Λέων Γ’ είχε βασιλέψει για σχεδόν δέκα χρόνια πριν αρχίσει να μιλά ανοιχτά εναντίον των εικόνων· και όταν αποφάσισε να πάρει μέτρα, δεν ενήργησε άμεσα εναντίον των εικονολατρών, αλλά πρωτίστως εναντίον της κοινής θέας των εικόνων.

Το ερώτημα σχετικά με τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή που εξεδόθη το διάταγμα απαντάται από το Θεοφάνη, ο οποίος μας λέει πως το έτος πριν από την πρώτη δημόσια επίθεση του Λέοντος εναντίον των εικόνων η αυτοκρατορία «χτυπήθηκε από την οργή του Θεού», όταν η Σαντορίνη καταστράφηκε από μια τρομερή ηφαιστειακή έκρηξη όπου ελαφρόπετρες έφτασαν μέχρι τις ακτές της Μακεδονίας. Το συμβάν υποδήλωνε για πολλούς πως κάτι έπρεπε εκτάκτως να γίνει. Αν ο Λέων ήταν αρχικά εικονολάτρης, μπορεί κάλλιστα να είχε πεισθεί πως όφειλε να κατευνάσει το θυμό του Θεού. Οι ίδιες του οι ενέργειες φαίνονται να στηρίζουν αυτήν την ερμηνεία, διότι δεν υπάρχουν ορατά διαφορετικά στοιχεία που θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν τα κίνητρά του.

Η αλήθεια είναι πως διάφοροι επίσκοποι της Μικράς Ασίας ήδη υποστήριζαν την πλήρη παύση της λατρείας των εικόνων και κάλλιστα θα μπορούσαν να είχαν επιρρεάσει τον αυτοκράτορα ως προς τις ευθύνες του απέναντι στο Θεό και τους υπηκόους του, εμμένοντας σε μια πιο ορθή θρησκευτική πρακτική. Η δική του αυταρχική διακυβέρνηση έπαιξε ασφαλώς κι εκείνη το ρόλο της, ωθώντας τον σε απόλυτες αποφάσεις που δεν ελάμβαναν υπόψην τους καμία αντίθετη γνώμη με αποτέλεσμα τις σημαντικές αναταραχές στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι ενέργειές του οπωσδήποτε υπενθύμιζαν στους Χριστιανούς άσχημες εμπειρίες του παρελθόντος, όταν αυτοκράτορες είχαν επίσης προσπαθήσει να επιβάλουν βιαίως τις δικές τους θρησκευτικές απόψεις χωρίς την έγκριση και επιδοκιμασία του μεγαλυτέρου πληθυσμού των κατοίκων της αυτοκρατορίας.