της Δρ. Άννας Κωνσταντινίδου, ιστορικού -διεθνολόγου, διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης της Νομικής Σχολής ΑΠΘ, ερευνήτρια της ίδιας Σχολής, Διαλεκτρια ΑΔΙΣΠΟ και ΣΕΘΑ
Το τελευταίο διάστημα υφίστανται δημοσιεύματα που ρίχνουν μομφή στον επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας μας, ότι σε τηλεοπτικές δηλώσεις του πέρσι κατά τη διάρκεια κοινής, στρατιωτικής άσκησης με τις ένοπλες δυνάμεις της Σαουδικής Αραβίας, αναφέρθηκε σε «κοινές αξίες» ανάμεσα στα δύο κράτη. Φυσικά η δήλωση από κάποια δημοσιογραφικά ιστολόγια δεν αποδόθηκε στην πραγματική διάστασή της, καθώς ο Α/ΓΕΕΘΑ μίλησε συγκεκριμένα για κοινές αξίες και στόχους των δύο κρατών που είναι η ειρήνη, η ασφάλεια και η σταθερότητα στην περιφέρεια. Παρατίθεται ο σύνδεσμος με τη δήλωση του: https://youtu.be/VtT0rsOqS_A
Από εκεί και ύστερα, άραγε είναι και κατά πόσο δόκιμο να μιλούμε για κοινό αξιακό κώδικα ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμικά και πολιτιστικά κόσμους; Ωστόσο, το πιο σωστό ερώτημα είναι, τι στην πραγματικότητα εννοείται, όταν πολιτικοί, πολιτειακοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι μιλούν για «κοινές αξίες» ανάμεσα σε δυτικά και αραβικά και εν γένει μουσουλμανικά περιβάλλοντα;
Αξίες και δικαιώματα αποτελούν λέξεις που συχνά χρησιμοποιούνται στο λεξιλόγιό μας. Ωστόσο κάποιες φορές και ανάλογα από ποιον χρησιμοποιούνται και για ποιο λόγο, προφέρονται δυστυχώς καταχρηστικά και όχι λίγες φορές γίνονται ακόμα και “βορά” επιτήδειων πολιτικάντηδων που έχουν τα μέσα να διαμορφώνουν συνειδήσεις.
Και ενώ η λέξη δικαίωμα έχει πιο απτή διάσταση, επειδή αποκρυσταλλώνεται τόσο στους εθιμικούς κανόνες δικαίου που είναι οι ηθικές αρχές όσο και στους θετούς κανόνες από τους οποίους εκπηγάζουν οι εξουσίες, αντίθετα ο όρος ‘αξία’, έχει αφηρημένη διάσταση για αυτό και πάνω σε αυτόν μπορεί να “χτιστεί” τεχνηέντως ακόμα και μία ιδεολογία.
Συχνά και κάποιες φορές για λόγους διπλωματικής ή πολιτικής αβρότητας ακούγεται στη δημόσια σφαίρα, κυρίως από πολιτικά πρόσωπα, ότι δύο κράτη με εντελώς διαφορετικό κοινωνικό συμπεριφορισμό διαπνέονται από κοινές αξίες με συνέπεια να υφίσταται η απορία, πώς είναι δυνατόν;
Τι σημαίνει αξία; Αξία είναι μία ιδέα που καθορίζει τον τρόπο ζωής και την σκέψη του κάθε ατόμου ξεχωριστά και είναι αυτή που διαμορφώνει την ταυτότητα και τον κώδικα επικοινωνίας μας. Οι εμπειρίες μας, το περιβάλλον στο οποίο αναπτυσσόμαστε και λειτουργούμε, αποτελούν τα ερείσματα πάνω στα οποία διαμορφώνεται ο τρόπος που σκεφτόμαστε και αντιδρούμε και ως εκ τούτου ο αξιακός τρόπος της συμπεριφοράς μας.
Σε ένα τώρα πιο γενικευμένο κοινωνικό χώρο, όπως πχ είναι το Κράτος, και κάνοντας αναγωγή σε αυτό για το πώς διαμορφώνονται οι αξίες του και από πού εκπηγάζουν, είναι το σύμπλεγμα των αρχών που έχουν οριοθετηθεί στη βάση του πολιτισμικού υποβάθρου του, όπως αυτό έχει αποκρυσταλλωθεί με το πέρασμα των αιώνων. Στις αξίες υφίσταται ιεράρχηση (για αυτό και πολλές φορές ακούμε τη φράση σύγκρουση αξιών), κάποιες είναι πιο σημαντικές από κάποιες άλλες, και φυσικά αυτές που είναι πιο σημαντικές κατοχυρώνονται και σε δικαιικό επίπεδο.
Με λίγα λόγια όλες οι κουλτούρες έχουν διαμορφώσει το δικό τους ηθικό σύστημα αξιών που δεν είναι αναγκαίο ούτε να γίνεται “αντιληπτό” από τις άλλες κοινωνίες ούτε να συμβαδίζουν σε ένα κοινό επίπεδο αλληλεπίδρασης.
Όμως παρόλα αυτά και παρά τις αντιθέσεις που συναντάμε στις διάφορες κουλτούρες, ωστόσο μιλάμε, και μάλιστα οι ίδιοι οι θεσμικοί φορείς των δυτικών κοινωνιών όπως λ.χ. είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, για κοινές αξίες των -ευρωπαϊκών- λαών που είναι κατοχυρωμένες στις ιδρυτικές συνθήκες και τα καταστατικά τους. Είναι αυτό που είπαμε πιο πάνω για την ιεράρχηση των αξιών και την “επιλογή” αυτών με σκοπό να συμπλεύσουν τα κράτη σε ένα μόρφωμα που δεν θα αλλοιώνεται η κουλτούρα της καθεμιάς χώρας. Το ίδιο παρατηρείται και στα ομόσπονδα και συνομόσπονδα κράτη που έχουν περισσότερες από μία κουλτούρες να εναρμονίσουν σε ένα κοινό πολιτειακό περιβάλλον. Ακόμα ένα παράδειγμα πολυπολιτισμικής διάστασης που μιλάει για κοινές αξίες είναι το ΝΑΤΟ.
Και αφού υπάρχουν, αν και δεν φαίνονται ιδιαίτερα στις δυτικές κοινωνίες, αυτές οι διαφορές στην αξιακή συμπεριφορά τους κι αυτό έχει να κάνει με τις κοινωνίες των δυτικών χωρών και πώς διαστρωμάτωσαν τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά τους με γνώμονα τη Θρησκεία, αντίθετα βλέπουμε τις ανυπέρβλητες διαφορές με τα κράτη της Ανατολής και κυρίως τα μουσουλμανικά. Άλλωστε ο ίδιος ο Σάμιουελ Χάντινγκτον μίλησε για τη “σύγκρουση των Πολιτισμών”.
Πώς όμως μετά από αυτό ακούμε τη φράση “κοινές αξίες” ανάμεσα σε ένα δυτικό Κράτος και σε ένα μουσουλμανικό, που πολλές φορές είναι ακραία δυναστικό για τα δικαιώματα των πολιτών του; Μπορούν αυτοί οι δύο Κόσμοι να βρουν στοιχεία σύμπλευσης, για να έχουν “κοινές αξίες”;
Η απάντηση (και στη βάση αυτών που αναφέραμε πιο πάνω) είναι αυτονόητη. Όταν ακούμε έναν δυτικό αξιωματούχο να μιλάει για “κοινές αξίες” με τα κράτη αυτά, φυσικά δεν συγκρίνει τα κοινωνικά περιβάλλοντα, αλλά αντίθετα αναφέρεται σε πιο “γενικολογες” αξίες στη βάση της ιεράρχησης τους, όπως είναι η ασφάλεια του κράτους, η κυριαρχία, η καταπολέμηση των αναθεωρητικών δυνάμεων και οργανώσεων που μπορούν να αποδιοργανώσουν την Πολιτεία. Δηλαδή αξίες και αρχές που εκ των πραγμάτων διαμορφώνει ένα κυρίαρχο κράτος. Φυσικά, δεν θίγονται ή δεν μπαίνουν συγκριτικά στο ζύγι αξίες που έχουν να κάνουν με το πολιτισμικό υπόβαθρο ενός λαού, και πόσω δε μάλλον, όταν αυτές οι κοινωνίες είναι δομημένες πάνω στον Ισλαμικό Νόμο.
Για εμάς, που οι κοινωνίες μας φτιάχτηκαν πάνω στο χριστιανικό οικοδόμημα και το ήδη πολιτισμικό υπόβαθρο κάποιων ιστορικών λαών (όπως των Ελλήνων και των Ιταλών) προσαρμόστηκε στις αξίες του χριστιανισμού, μπορεί οι μουσουλμανικές κοινότητες να μας φαίνονται ανελεύθερες σε ατομικό επίπεδο, ωστόσο για τους πολίτες των χωρών αυτών είναι κάτι πολύ φυσιολογικό, γιατί παγιώνεται ο τρόπος διακυβέρνησης στον Ισλαμικό Νόμο.
Εδώ επιβάλλεται να σημειωθεί και αυτό. Ακόμα και μεταξύ τους οι μουσουλμανικές κοινωνίες (κυριότατα οι αραβικές) φέρουν έντονες διαφοροποιήσεις στην οργάνωσή τους (για αυτό και ο Παναραβισμός έμεινε απλή ιδέα), ένα αποτέλεσμα δύο παραγόντων. Ο πρώτος είναι ο εξής: Όπως διατείνονται οι σύγχρονοι μελετητές του Ισλάμ, δύο είναι τα συνειδησιακά προπύργια του αραβικού κόσμου, η Αίγυπτος και η Σαουδική Αραβία. Και τα υπόλοιπα αραβικά κράτη ανάλογα με τη γεωγραφική θέση τους, τον αποικιοκράτη που είχαν διοικητή, εάν είχαν υπαχθεί στο καθεστώς των Εντολών, εάν αποτέλεσαν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εάν ήταν προτεκτοράτο ή αποικία κ.τ.λ. μετέρχονται είτε των κοινωνικών αξιών της Αιγύπτου είτε της Σαουδικής Αραβίας είτε ενός μικτού αξιακού κώδικα, που συνήθως έχουν τα κράτη-εξισορροπιστές του αραβικού κόσμου, όπως είναι το Ομάν και το Κατάρ.
Ο έτερος παράγοντας έχει να κάνει με την πολυπολιτισμικότητα του κρατικού περιβάλλοντος των χωρών αυτών, που δεν είχε σχέση μόνο το πολιτισμικό υπόβαθρο του αποικιοκράτη- «διοικητή», αλλά και με τις μειονότητες, θρησκευτικές και εθνικές που είχαν αναπτυχθεί στο εσωτερικό τους, κάποιες εκ των οποίων έχουν και πολιτικό ρόλο μέχρι σήμερα (πχ. Μαρωνίτες και Δρούζοι στο Λίβανο, Κόπτες στην Αίγυπτο). Φυσικά, η μελέτη του αραβικού κόσμου είναι πολυπαραγοντική και πολυσύνθετη και δεν αναλύεται σε ένα άρθρο. Όμως η παράθεση των δύο παραπάνω συνιστωσών αποτελούν μία συνθήκη, ώστε να κατανοήσουμε πώς λειτουργούν μέχρι σήμερα οι αραβικές κοινωνίες (που διαφοροποιούνται αισθητά και από τις υπόλοιπες μουσουλμανικές).
Ο Νάσερ σε ομιλία του στα Ηνωμένα Έθνη το 1961 διατεινόταν: «Για την αληθή δημοκρατία απαιτείται αληθής ελευθερία και κοινωνική ισότητα. Βασικά δημοκρατία είναι η δημιουργία συνθηκών κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας προς όφελος της καταπιεζόμενης τάξεως και σε βάρος της τάξεως των καταπιεστών».
Λόγια που εάν δεν αναφερόταν το πρόσωπο, πολλοί θα θεωρούσαν ότι ειπώθηκαν από κάποιο δυτικό ηγέτη. Ωστόσο, σήμερα αν και η αιγυπτιακή κοινωνία έχει φτάσει σε ένα σημείο αρχών που εναρμονίζονται με το Δυτικό κόσμο, εντούτοις είναι παράταιρο να υπάρξει ολιστική αναμόρφωση της κοινωνίας, καθώς το Ισλάμ αποτελεί το βασικό έρεισμα στη διαμόρφωση της. Παρόλα αυτά, η αιγυπτιακή κοινωνία, όπου μέχρι τα μέσα του 1960 θεωρούνταν από τις πλέον πολυπολιτισμικά και οικονομικά αναπτυγμένες της Μέσης Ανατολής, και σήμερα σε σχέση με αραβικές κοινωνίες, όπως είναι η Σαουδική Αραβία, παραμένει πιο δεκτική όσον αφορά αξίες και αρχές που δεν έχουν σχέση με το Ισλάμ.
Το ίδιο βλέπουμε και με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Που παρά το γεγονός ότι θεωρούνται σε αξιακό επίπεδο να εναρμονίζονται με την κουλτούρα της Σαουδικής Αραβίας, εντούτοις αποκτούν πολυπολιτισμικό υπόβαθρο λόγω της εγκατάστασης σε αυτό Ευρωπαίων πολιτών (για εργασία). Έτσι φέτος για πρώτη φορά την περίοδο των Χριστουγέννων στολίστηκαν με φωτάκια τα δένδρα των κεντρικών πλατειών των μεγάλων, εμιρατιανών πόλεων, ενώ αναμορφώθηκε ο εργασιακός και ποινικός κώδικας προς όφελος των δικαιωμάτων των πολιτών, μία συνθήκη που φαίνεται αυτονόητη για εμάς τους Δυτικούς, αλλά κάθε άλλο παρά είναι σύμφυτη ειδικά με τις χώρες της αραβικής χερσονήσου.
Ωστόσο, όπως καθίσταται ήδη γνωστό, μετά το μεταναστευτικό κύμα προς τα δυτικά κράτη από το μουσουλμανικό κόσμο, ακόμα και όταν τα άτομα αυτά έρχονται στα δυτικά περιβάλλοντα, ενώ επιζητούν να τους συμπεριφέρονται με τον αξιακό δυτικό κώδικα, οι ίδιοι εφαρμόζουν τον ακραίο ισλαμικό νόμο στις σχέσεις που διαμορφώνουν στα δυτικά περιβάλλοντα. Και αυτό είναι ένα γεγονός που προβληματίζει τις δυτικές κοινωνίες, ενώ όλες αυτές οι ομάδες συμβάλλουν στην αλλοίωση (και λόγω της υψηλής γεννητικότητας που παρουσιάζουν ως στοιχείο και αυτό του πολιτισμού τους) του δυτικού πολιτιστικού υποβάθρου.
Στη βάση των παραπάνω, είναι τελείως παραπλανητικό κάποιοι είτε να παραποιούν ομιλίες δυτικών αξιωματούχων είτε να προσπαθούν να διαμορφώσουν μία αντίληψη στο κοινό, ότι τα πρόσωπα που κατέχουν δημόσιες θέσεις –και πολλώ δε μάλλον των Ενόπλων Δυνάμεων- δεν γνωρίζουν τι λένε. Αντίθετα τα τελευταία είναι ιδιαίτερα προσεκτικά, καθώς με τα λεγόμενά τους είναι αφενός ανάρμοστο να προσβάλλουν ένα κράτος και μία κοινωνία παραβλέποντας τον αξιακό κώδικά τους, αφετέρου φέρουν και ειδική γνώση καθώς έχουν επαφή με ξένους πολιτισμούς και κοινωνίες μέσω συμμετοχής σε κοινά, στρατιωτικά σχολεία.
