Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην «Πτήση» Νο 34, Μάρτιος 2023 (εξ’ ου και οι χρονικές αναφορές που υπάρχουν). Γίνεται όμως επίκαιρο υπό το πρίσμα των τελευταίων γεγονότων, οπότε και το αναδημοσιεύουμε προς χάριν όλων των αναγνωστών μας.
Του Brian Schofield, Aerospace & Defence Analyst. Επιπλέον στοιχεία Φαίδων Γ. Καραϊωσηφίδης, Αεροναυπηγός
Σε έναν πόλεμο που έκλεισε πλέον έναν χρόνο και συνεχίζει να αλλάζει τα παγκόσμια δόγματα και τακτικές, ένα σοβιετικό «Χελιδόνι» («Strizh») πρωταγωνίστησε στην «αντεπίθεση» της Ουκρανίας με εμβληματικές επιδρομές σε ρωσικές αεροπορικές βάσεις, σε αυτό που ο Ουκρανός πρόεδρος Βολντιμίρ Ζελένσκι ονομάζει τον «αγώνα ενός Δαυίδ εναντίον ενός Γολιάθ».
Όσοι παρακολουθούν προσεκτικά τη στήλη μας περί «απωλειών», θα έχουν επισημάνει τα περιστατικά των ουκρανικών επιθέσεων με μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε ρόλο βλημάτων κρουζ εναντίον βάσεων των Ρωσικών Αεροπορικών και Διαστημικών δυνάμεων σε δυο διαφορετικές περιπτώσεις τον περασμένο Δεκέμβριο, αν και η χρήση τροποποιημένων αεροχημάτων Tu-141 είχε επισημανθεί και νωρίτερα, από τις πρώτες ημέρες του πολέμου, όπως θα δούμε παρακάτω.
Στις 5 Δεκεμβρίου 2022 οι αεροπορικές βάσεις Dyagilevo στην επαρχία Ριαζάν και Engels στην περιοχή του Σαρατόφ προετοίμαζαν τα βομβαρδιστικά τους για τις επιχειρησιακές εξόδους της ημέρας, τυπικές επιχειρήσεις που η ρωσική αεροπορία διεξήγαγε (και διεξάγει) από αυτές με πυραύλους κρουζ κατά ουκρανικών στόχων. Κατά τη Μόσχα αυτοί αφορούν σε «υποδομές οι οποίες υποβοηθούν τις πολεμικές επιχειρήσεις του φασιστικού καθεστώτος του Κιέβου», ενώ σύμφωνα με την ουκρανική κυβέρνηση είναι μέρος της συστηματικής ρωσικής προσπάθειας κατά των υποδομών ενέργειας και κοινής ωφέλειας, ώστε να κάμψουν το φρόνημα του ουκρανικού λαού. Στις επιδρομές τα Tu-95MS, τα Tu-160M και τα Tu-22M3 απογειώνονται από τις βάσεις τους για τοποθεσίες εκτόξευσης Kh-101 και Kh-22/32 μακριά από την ουκρανική επικράτεια και εξαπολύουν τους πυραύλους τους με ασφάλεια, οι οποίοι στη συνέχεια ακολουθούν τις δικές τους πορείες προς τους στόχους σε αποστάσεις εκατοντάδων χιλιομέτρων.
Η Αεροπορική Βάση Engels, ανατολικά του ποταμού Βόλγα και 15 χιλιόμετρα από το Σαρατόφ, είναι η βάση του 121ου Αεροπορικού Συντάγματος Φουρών Βαρέων Βομβαρδιστικών με 16 Tu-160M (κατά ΝΑΤΟ «Blackjack») και του αντίστοιχου 184ου Συντάγματος με περίπου 20 Tu-95MS (κατά NATO «Bear-H»), αμφότερα υπομονάδων της 22ης Αεροπορικής Ταξιαρχίας Φρουρών. Στις 06:04 εκείνης της Δευτέρας, λίγο πριν ξεκινήσει η απογείωση των βομβαρδιστικών, εκρήξεις συγκλόνισαν την εγκατάσταση και καταγράφηκαν από κάμερες ασφαλείας στην ομώνυμη πόλη, περίπου τρία χιλιόμετρα μακριά. Αμέσως μετά άρχισαν να κυκλοφορούν αναφορές στα ΜΚΔ (Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης) ότι η Βάση βρισκόταν υπό επίθεση, ενώ κάποιες από αυτές έκαναν λόγο για δυο κατεστραμμένα Tu-95MS, όταν ένα βυτιοφόρο που τα ανεφοδίαζε χτυπήθηκε από πύραυλο και εξερράγη. Αργότερα, δορυφορικές φωτογραφίες από εμπορικές πηγές έδειχναν μόνο ένα «Bear-H» με εμφανή ίχνη φωτιάς και τα απομεινάρια της προσπάθειας πυρόσβεσης.
Περίπου την ίδια ώρα, 550 χιλιόμετρα μακριά, στην ΑΒ Dyagilevo, έδρα του 43ου Κέντρου Μετεκπαίδευσης της ρωσικής Αεροπορίας Μεγάλης Εμβέλειας που φιλοξενεί Tu-95MS και Tu-23M3, μαζί με ειδικά τροποποιημένα για εκπαίδευση Tu-134 και An-26, δέχθηκε επίσης επίθεση. Φωτογραφίες που έγιναν διαθέσιμες αργότερα έδειχναν το Tu-22M3 «RF-34110» (κατά ΝΑΤΟ «Backfire») φορτωμένο με ένα βλήμα Kh-22 ή Kh-32 κάτω από την ημιπτέρυγα να έχει ζημιές στην ουραία άτρακτο.
Το απόγευμα της επομένης, 6ης Δεκεμβρίου, μια έκρηξη στην ΑΒ Khalino της επαρχίας του Κουρσκ εξελίχθηκε σε μια γιγάντια πυρκαγιά σε δεξαμενή καυσίμων στην εγκατάσταση, περίπου 100 χιλιόμετρα από τα σύνορα με την Ουκρανία. Η βάση στεγάζει Su-35S και Su-25, τα οποία μετέχουν στην «ειδική στρατιωτική επιχείρηση», όπως η Μόσχα συνεχίζει να αποκαλεί την εισβολή και τον συνεχιζόμενο πόλεμο. Αν και δεν αναφέρθηκαν ζημιές σε αεροπλάνα, η επίθεση στο Κουρσκ ήταν -σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις- και η πλέον επιτυχημένη, έστω και χωρίς απώλειες ρωσικών αεροσκαφών.
Το Κίεβο δεν επιβεβαίωσε ποτέ τη συμμετοχή του στις επιθέσεις στις ρωσικές βάσεις, όπου οι ζημιές ήταν ίσως αμελητέες αλλά ο αντίκτυπος τεράστιος.
Η Μόσχα από την πλευρά της δεν έκανε προσπάθεια να τις αποκρύψει. Σε ανακοίνωση μάλιστα του ρωσικού υπουργείου Άμυνας το βράδυ της 5ης Δεκεμβρίου αναφερόταν «η μαζική επιτυχημένη προσβολή πολλαπλών στόχων παρά την προσπάθεια της ουκρανικής πλευράς να παρεμποδίσει τις επιχειρήσεις της αεροπορίας μεγάλης εμβέλειας».
Σύμφωνα με το αντίστοιχο ουκρανικό υπουργείο, η ρωσική δραστηριότητα εκείνη την ημέρα αφορούσε στην «εκτόξευση 70 βλημάτων διάφορων τύπων, από τα οποία περισσότερα από 60 καταρρίφθηκαν». Ο απολογισμός περιλάμβανε 38 πυραύλους κρουζ Kh-101/Kh-555 που εκτοξεύθηκαν από οκτώ Tu-95MS από την ΑΒ Engels, τα οποία πετούσαν πάνω από την Κασπία και την επαρχία του Ροστόφ, ενώ πλοία του ρωσικού ναυτικού που έπλεαν στη Μαύρη Θάλασσα έβαλαν 22 πυραύλους 3M-54 Kalibr. Από την ίδια περιοχή Tu-22M3 εκτόξευσαν τρεις Kh-22, με την επιδρομή να συμπληρώνεται από τακτικά μαχητικά που εκτόξευσαν έξι Kh-59 και έναν Kh-31P.
Το «χελιδόνι» που «νεκραναστήθηκε»
Οι ουκρανικές πυραυλικές επιθέσεις είχαν ως κοινό παρονομαστή το Tu-141, απομεινάρι μιας άλλης εποχής, της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου, ένα σύστημα που είχε αρχικά σχεδιαστεί ως μη επανδρωμένο εναέριο όχημα αναγνώρισης και που «αναστήθηκε» για να προσφέρει πλέον τις υπηρεσίες του ως επιθετικό όπλο.
Η σχεδίαση του γραφείου ΟΚΒ Tupolev, μια από τις πολλές διάφορων κατηγοριών με την ίδια γενική διαμόρφωση, αφορούσε το VR-2 ως σύστημα τακτικής αναγνώρισης θεάτρου επιχειρήσεων για αποστολές «εκατοντάδες χιλιόμετρα πίσω από την πρώτη γραμμή, πάνω από την εχθρική επικράτεια», το οποίο εξελίχθηκε στο σύστημα «141» (Tu-141). Αρχικά η απαίτηση αφορούσε σε αερόχημα που θα πετούσε με υποηχητική ταχύτητα στα σκέλη μετάβασης και επιστροφής, το οποίο θα επιτάχυνε σε υπερηχητική ταχύτητα 1.200-1.300 km/h για τα σκέλη διείσδυσης και απομάκρυνσης από την εχθρική περιοχή. Αργότερα όμως αυτή η απαίτηση, που οδηγούσε σε περίπλοκη σχεδίαση για τη διηχητική επιτάχυνση/επιβράδυνση, απλοποιήθηκε για υποηχητική πτήση στα 1000 km/h, ενώ εξαλείφθηκε και η ανάγκη για συμβατική προσγείωση με τροχοδρόμηση, υιοθετώντας μέθοδο ανάκτησης μέσω καθόδου με αλεξίπτωτο.
Οι εξελίξεις οδήγησαν το OKB Tupolev στη μεγέθυνση του μικρότερου τακτικού συστήματος VR-3/Tu-143, το οποίο είχε προηγηθεί, υιοθετώντας σχεδόν όλα τα χαρακτηριστικά του, αν και σε σημαντικά μεγαλύτερη κλίμακα. Το νέο αερόχημα εκτοξευόταν από ράγια πάνω σε τρέιλερ SPU-141, που ρυμουλκείτο από ελκυστήρα 6×6 KrAZ-260V. Ο τελευταίος αποσυνδεόταν για την εκτόξευση, ώστε η ράμπα του τρέιλερ να πάρει την κατάλληλη γωνία πριν από την πυροδότηση του πυραύλου-επιταχυντή, ενώ η πτέρυγα του αεροχήματος αναδιπλωνόταν από τη συμπτυγμένη για την οδική μεταφορά θέση της. Η κάθε μονάδα αξιοποίησης Tu-141 είχε ακόμη μια σειρά οχημάτων: φόρτωσης του αεροσκάφους στη ράμπα, δοκιμών και ελέγχου, υποδοχής και αξιοποίησης των πληροφοριών που είχαν συλλεχθεί και συντήρησης/υποστήριξης.
Τα πρώτα 10 αρχικά μοντέλα του Tu-141 χρησιμοποιούσαν αεριοστρόβιλο Tumanskiy R9A-300 (μια έκδοση του Mikulin RD-9B), ενώ τα υπόλοιπα από τα 152 της συνολικής παραγωγής είχαν εγκατεστημένο τον KR-17A με απόδοση 4.400 λιβρών. Ένας πυραυλοκινητήρας στερεών καυσίμων τοποθετημένος εξωτερικά κάτω από την πίσω άτρακτο αναλάμβανε να επιταχύνει το αερόχημα και απορριπτόταν μετά την εξάντληση των καυσίμων του, οπότε και αναλάμβανε πλέον ο τουρμποτζέτ για να διατηρήσει την πτήση, με μέγιστη εμβέλεια 1000 χιλιομέτρων.
Το Tu-141 χρησιμοποιούσε φωτομηχανές με φιλμ: μία A-86-P στο ρύγχος που «κοιτούσε» υπό γωνία και μία πανοραμική PA-4 με «θέα» προς τα κάτω, αμφότερες με μεγάλη οπτική διακριτική ικανότητα για φωτογράφιση από μεγάλο ύψος, αν και ίσως υπήρχαν και άλλα εναλλακτικά φορτία. Κάποιες πηγές αναφέρουν δυνατότητα εγκατάστασης γραμμικών απεικονιστών IR για νυκτερινή αναγνώριση, ραντάρ σάρωσης στο ίχνος πτήσης ή ακόμη και συγκροτήματος με βιντεοκάμερες, ίσως και με ύπαρξη ραδιοζεύξης. Το Tu-141 μπορούσε να πετάξει σε προδιαγεγραμμένη διαδρομή μέσω διέλευσης από καθορισμένα σημεία αναφοράς και σε ύψη ακόμη και στα 150 πόδια (σε επίπεδο έδαφος), προκειμένου να αποφύγει την εχθρική αεράμυνα.
Η εξέλιξη του συστήματος VR-2 ξεκίνησε το 1968 και το επιχειρησιακό Tu-141 έκανε την πρώτη του πτήση το 1974, με την παραγωγή να ολοκληρώνεται σε εργοστάσιο στο Χάρκοβο την περίοδο 1978-1980. Το σύστημα υπηρετούσε σε επίπεδο μεγάλων σχηματισμών και μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τα περισσότερα εγκαταλείφθηκαν στις χώρες που προήλθαν από την ΕΣΣΔ, ανάμεσά τους και η Ουκρανία, η οποία τα διατήρησε σε αποθήκευση, ενώ πληροφορίες αναφέρουν ότι άρχισαν να επιστρέφουν σε υπηρεσία για πρώτη φορά το 2014, μετά την ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας και τον πόλεμο στο Ντονμπάς. Δεν υπάρχει όμως αποδεδειγμένη χρήση την περίοδο πριν από τη ρωσική εισβολή.
Δεδομένου ότι το «Strizh» ως «υποκατάστατο» βλήματος κρουζ προήλθε από μετασκευή και τροποποίηση του αρχικού Tu-141 και δεν υπάρχουν σχετικές πληροφορίες, είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε το πολεμικό φορτίο που αντικατέστησε τον φωτοαναγνωριστικό εξοπλισμό. Με βάρος απογείωσης όμως περίπου 5.300 kg το τροποποιημένο Tu-141 θα μπορούσε να μεταφέρει φορτίο έως και 500 kg, ανάλογα με την απόσταση του στόχου. Στις 6 Φεβρουαρίου 2023 μια επιδρομή στην πόλη Καλούγκα, μόλις 160 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Μόσχας (και 350 χιλιόμετρα) από τα σύνορα -που σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις υλοποιήθηκε με «Strizh»- αποκάλυψε τουλάχιστον ένα πιθανό φορτίο του τροποποιημένου συστήματος. Ο Tu-141 επιχειρούσε να πλήξει μια στρατιωτική εγκατάσταση στην περιοχή, αλλά εξερράγη νωρίτερα, και από δημοσιοποιημένες φωτογραφίες θραύσματα αναγνωρίστηκαν ως κομμάτια OFAB-100-120, μιας μικρής βόμβας των 100 κιλών. Η πτώση βέβαια ενός «Strizh» στον στόχο με τα εναπομείναντα καύσιμά του αυξάνει καταστροφική ικανότητα του εκρηκτικού φορτίου του.
Το αρχικό φωτοαναγνωριστικό Tu-141 χρησιμοποιούσε αυτόματο πιλότο και σύστημα τακτικής ναυτιλίας RSBN-141, μια σοβιετική μορφή TACAN. Πιστεύεται όμως ότι οι Ουκρανοί τα αντικατέστησαν σε σύστημα INS, που ίσως χρησιμοποιεί ανανέωση στοιχείων μέσω δορυφορικής ναυτιλίας εμπορικής ακρίβειας.
Η Ουκρανία χρησιμοποίησε το «Strizh» και σε άλλες αποστολές πριν την 5η Δεκεμβρίου, όπως θα δούμε παρακάτω, ενώ, τόσο το Κίεβο όσο όμως και η Μόσχα, έκαναν χρήση και του μικρότερου Tu-143 Rays (από το οποίο προήλθε το Tu-141). Αυτό μπήκε σε υπηρεσία το 1974 και αφορούσε σε ένα σύστημα μικρής εμβέλειας (70-90 km) που χρησιμοποιούσε τουρμποτζέτ TR3-117 ώσης 1.300 λιβρών, επίσης με επιταχυντή JATO, που κατασκευάστηκε σε 950 μονάδες.
Μια προϊστορία επιχειρήσεων
Η πρώτη εμφάνιση Tu-141 σημειώθηκε στις 8 Μαρτίου 2022, όταν ένα αερόχημα κατέπεσε στην περιοχή Vinnitsa νοτιοδυτικά του Κιέβου, προς τη Μολδαβία, ζώνη όπου δεν υπήρχε ρωσική παρουσία. Συμπεραίνεται έτσι ότι το «Strizh» κατέπεσε από βλάβη ή εξάντληση των καυσίμων του, αλλά είναι άγνωστη η αποστολή που υλοποιούσε.
Δυο ημέρες αργότερα, στις 10 Μαρτίου, τα συντρίμμια ενός Tu-141 βρέθηκαν σε περιοχή κοντά στην πρωτεύουσα της Κροατίας Ζάγκρεμπ. Είχε διανύσει απόσταση πάνω από 550 χιλιόμετρα, διασχίζοντας τον εναέριο χώρο της Ρουμανίας και της Ουγγαρίας, πριν καταπέσει από έλλειψη καυσίμων. Η Ουκρανία αρνήθηκε την κυριότητά του, αλλά αργότερα κροατικές πηγές επιβεβαίωσαν ότι επρόκειτο για ουκρανικό «Strizh», που «έφερε ως κεφαλή μια βόμβα».
Στις 11 Μαρτίου ένα Tu-141 κατέπεσε (ή καταρρίφθηκε) στην Κριμαία, σε αποστολή που πιστεύεται ότι ήταν πρόβα για ουκρανικές επιδρομές.
Στις 6 Ιουνίου τα συντρίμμια ενός Tu-143 βρέθηκαν κοντά στο Χάρκοβο, με το αερόχημα να έχει χρησιμοποιηθεί σε ρόλο παραπλάνησης, για να ενεργοποιήσει τις ρωσικές αντιαεροπορικές συστοιχίες SHORADS στην περιοχή.
Στις 28 Ιουνίου και στις 3 Ιουλίου «Strizh» πραγματοποίησαν ανεπιτυχώς αποστολές στην περιοχή του Κουρσκ, με τον Ρώσο κυβερνήτη της περιοχής να αναφέρει στο Telegram ότι δυο «επιδρομείς» καταρρίφθηκαν από την αντιαεροπορική άμυνα.
Από την άλλη, και οι Ρώσοι φαίνεται ότι χρησιμοποίησαν Tu-143 σε αρκετές περιπτώσεις τον Απρίλιο, τον Μάιο και τον Σεπτέμβριο, για να ενεργοποιήσουν την ουκρανική αεράμυνα.
Στις 22 Δεκεμβρίου η βάση Engels δέχθηκε και πάλι επίθεση με αναφορές ότι ακούστηκαν τουλάχιστον δυο εκρήξεις, ενώ ΜΚΔ δημοσίευσαν πληροφορίες για δυο κατεστραμμένα βομβαρδιστικά, που όμως δεν επιβεβαιώθηκαν από έγκυρη πηγή. Σύμφωνα με τη Ρωσική Τηλεόραση, τρεις στρατιώτες σκοτώθηκαν στην επίθεση όταν χτυπήθηκαν από «συντρίμμια ουκρανικού μη επανδρωμένου αεροσκάφους που είχε καταρριφθεί», το οποίο αργότερα προσδιορίστηκε ως Tu-141.
Αν και το Κίεβο δεν έχει παραδεχθεί ποτέ επισήμως αποστολές στη ρωσική επικράτεια, είναι σχεδόν σίγουρο ότι τα τροποποιημένα «Strizh» χρησιμοποιήθηκαν σε όλες τις περιπτώσεις, οι οποίες μάλιστα κλιμακώθηκαν από τις αρχικές επιθέσεις σε τοποθεσίες εγγύτερα στα σύνορα των δύο χωρών, όπως στο Κουρσκ και την Κριμαία, στις άκρως συμβολικές που ακολούθησαν στα αεροδρόμια της ρωσικής στρατηγικής αεροπορίας, πλησιάζοντας όλο και εγγύτερα στη Μόσχα. Επιπλέον, με τη χρήση των Tu-141 το Κίεβο τηρεί την υπόσχεση να μην χρησιμοποιήσει δυτικά όπλα για να πλήξει τη ρωσική επικράτεια.
Υπογραμμίζεται ότι πριν από μερικούς μήνες με τις επιθέσεις στις βάσεις στο Dyagilevo και στο Engels η Ουκρανία είχε ανακοινώσει ότι υλοποιεί ένα δικής της σχεδίασης μη επανδρωμένο σύστημα κρούσης, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στην ολοκλήρωση κάνοντας χρήση της τεχνογνωσίας και των υποδομών που διαθέτει.
