Πολλές αναφορές γίνονται τον τελευταίο καιρό σχετικά με τα προγράμματα SSI (Security of Supply and Information) και πως αυτά σχετίζονται με την ελληνική προμήθεια των μαχητικών F-35. Με πολλές απόψεις να συμφωνούν πως αυτά τα προγράμματα, ως εξτρά δαπάνη εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων, θα συνεισφέρουν σε εγχώριες υποδομές των μαχητικών 5ης γενιάς και θα εμπλέξουν κιόλας σημαντικά την ελληνική αμυντική βιομηχανία. Άρα είναι απαραίτητα και αν δεν γίνουν, μπορεί αυτό να είναι αρνητικό για την όλη αγορά.
Σοβαρό το θέμα λοιπόν και σίγουρα αξίζει μια ανάλυση, ξεκινώντας από την αρχή. Από τι είναι δηλαδή τα Αντισταθμιστικά Ωφελήματα (ΑΩ), ή Offset Benefits ή απλά Offsets;
Με το Προεδρικό Διάταγμα 284/1989 καθορίζονταν οι μέθοδοι και οι διαδικασίες προμηθειών, εργολαβιών, εργασιών και παροχής υπηρεσιών των Ενόπλων Δυνάμεων. Συγκεκριμένα το άρθρο 30 παράγραφος 10 ανέφερε: «Για προμήθειες υλικών από το εξωτερικό ή υλικών που η αξία του εισαγόμενου μέρους υπερβαίνει το ποσό που ορίζεται από τις διαταγές του ΥΕΘΑ κάθε φορά, κατατίθεται στο Γραφείο Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων επιπλέον και προσφορά ΑΩ». Μάλιστα από το ΥΠΕΘΑ είχε εκδοθεί φυλλάδιο «Κατευθυντήριες Οδηγίες (ΚΟ)» με ημερομηνία Ιανουάριος 1993, τις οποίες εφάρμοζε η υπηρεσία προκειμένου να κάνει ή όχι αποδεκτές τις προτάσεις των εταιρειών. Οι οδηγίες αυτές τροποποιήθηκαν με την έκδοση νέων το Μάιο του 1996 (ΚΟ/1996).
Στη συνέχεια, το ΠΔ284/1989 καταργήθηκε με το Νόμο 3433/2006 άρθρο 71, «Προμήθειες Αμυντικού Υλικού Ενόπλων Δυνάμεων» (ΦΕΚ 20, 7 Φεβρουαρίου 2006). Τα ΑΩ εξακολουθούν και σε αυτόν τον Νόμο να υφίστανται ως θεσμός και περιγράφονται στο άρθρο 27 παρ. 16.
Ο πιο πρόσφατος ορισμός των ΑΩ δίνεται στο ΦΕΚ 1850/21 Δεκεμβρίου 2006, που αφορά σε Ελληνική Προστιθέμενη Αξία (ΕΠΑ), Εγχώρια Βιομηχανική Συμμετοχή (ΕΒΣ) και ΑΩ σε σχέση με τον Ν3433/2006 (άρθρο 2): «Αντισταθμιστικά Ωφελήματα είναι οι συμπληρωματικές παροχές στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης προμήθειας, οι οποίες υλοποιούνται ως ανταπόδοση/επιστροφή προς την Χώρα – αγοραστή, μέρους της εξοπλιστικής δαπάνης με ευθύνη των μη εγχώριων προμηθευτών και μετά από έλεγχο των αρμοδίων υπηρεσιών του ΥΠΕΘΑ και αποτελούν υποχρέωση που απορρέει από την σύμβαση κύριας προμήθειας. Τα ΑΩ είναι ανταποδοτικό συμπλήρωμα της προμήθειας αμυντικού υλικού και ως εκ τούτου δεν πρέπει να επιβαρύνουν την συνολική χρηματική δαπάνη της».
Πως εξηγείται το παραπάνω; Σε κάθε προμήθεια των Ενόπλων Δυνάμεων υποχρεωτικά έπρεπε ο ανάδοχος να προσφέρει προγράμματα ΑΩ σε ύψος από εκατό έως διακόσια τοις εκατό του ύψους της Κύριας Συμβάσεως. Αν δηλαδή οι ΕΔ αγόραζαν ένα αντικείμενο αξίας εκατό ευρώ, έπρεπε οι πωλητές να προσφέρουν με ξεχωριστή σύμβαση και μάλιστα αναγκαία να υπογραφεί πριν την υπογραφή της κύριας συμβάσεως, ΑΩ, τουλάχιστον 100%. Για παράδειγμα ας πούμε 120%, δηλαδή 120 ευρώ.
Για τους αδαείς το ερώτημα προκύπτει άμεσα. Είναι δυνατόν ένας προμηθευτής να πουλά ένα αντικείμενο αξίας 100 ευρώ και ταυτόχρονα να δίνει και ένα δώρο (ΑΩ) αξίας 120 ευρώ; Και μάλιστα τα επιπρόσθετα αυτά «Ωφελήματα», «να μην επιβαρύνουν την συνολική χρηματική δαπάνη της»;
Πως λοιπόν λύνονταν ο γρίφος; Πολύ απλά. Στις Κατευθυντήριες Οδηγίες (ΚΟ/96) υπήρχαν συντελεστές ισχύος για το κάθε προτεινόμενο πρόγραμμα, «πολλαπλασιαστές» δηλαδή! Πρακτικά στο ανωτέρω παράδειγμα μιας προμήθειας όπου ο προμηθευτής έπρεπε να πουλήσει στην Ελλάδα ένα αντικείμενο αξίας 100 ευρώ έχοντας μαζί και υποχρέωση παροχής ΑΩ ύψους 120%, αυτός πρότεινε ένα «πιασάρικο» πρόγραμμα λογισμικού διασύνδεσης. Αυτό θεωρούνταν από την Επιτροπή προϊόν υψηλής τεχνολογίας και στην κλίμακα συντελεστών από 2 έως 12, έπαιρνε 11 (για μην βγάζουμε και μάτια!). Στην συνέχεια αν το πρόγραμμα αυτό ήταν πραγματικής αξίας π.χ. 10 ευρώ, τότε πολλαπλασιάζονταν με τον συντελεστή 11, οπότε έπαιρνε «ονομαστική αξία» 10 x11 = 110. Έτσι από τα 120 ευρώ ΑΩ που είχε υποχρέωση να δώσει ο προμηθευτής, πιστώνονταν τα 110, άρα του έμενε υπόλοιπο 10 ευρώ.
Στη συνέχεια πρότεινε και ένα μικρό πακέτο ανταλλακτικών αξίας (ας πούμε) 2,5 ευρώ και έπαιρνε εδώ συντελεστή 4, καθότι δεν ήταν «πρωτοποριακό» και κυρίως δεν βοηθούσε την ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας. Οπότε ο προμηθευτής πιστώνονταν άλλα 2,5 x 4 = 10 ευρώ.
Συνολικά λοιπόν στο παράδειγμα μας, προσφέροντας δύο προγράμματα πραγματικής αξίας 10 + 2,5 = 12,5 ευρώ έπαιρνε μέσω των συντελεστών ονομαστική πίστωση 120 ευρώ! Με άλλα λόγια με πραγματικό κόστος 12,5 ευρώ ξεμπέρδευε με την υποχρέωση του να προσφέρει ΑΩ ύψους 120% της αξίας της κύριας συμβάσεως. Στην πράξη λόγω των παιχνιδιών με τους συντελεστές οι προμηθευτές γνώριζαν ότι για κάθε προμήθεια με υποχρέωση ΑΩ θα είχαν επιπλέον κόστος κάπου 10%. Αυτό δηλαδή το 10% ήταν και το ύψος της απαίτησης του ΥΠΕΘΑ για παροχή Τραπεζικής Εγγυητικής Επιστολής από τον προμηθευτή. Αν τελικά ο προμηθευτής αποτύγχανε να υλοποιήσει το πρόγραμμα ΑΩ που είχε υποσχεθεί, ή μέγιστη απώλειά του θα ήταν η κατάπτωση της Εγγυητικής Επιστολής ύψους 10%.
Τι έκαναν λοιπόν όλοι οι προμηθευτές προκειμένου και να δώσουν ΑΩ όπως είχαν υποχρέωση και να «μην επιβαρύνουν την χρηματική δαπάνη»; Πολύ απλά πρόσθεταν το πραγματικό κόστος των ΑΩ στην τιμή που προσέφεραν για την κύρια σύμβαση χωρίς να το λένε. Στην προσφορά τους δηλαδή αντί για 100 ευρώ για την παροχή του προς αγορά υλικού, έδιναν ευθύς εξαρχής τιμή 110 ευρώ και έτσι ήταν όλοι ευχαριστημένοι.
Ο Έλληνας φορολογούμενος δηλαδή πλήρωνε 110 ευρώ για κάτι που άξιζε 100 προκειμένου να αναπτυχθεί η εγχώρια αμυντική βιομηχανία και να έλθει τεχνογνωσία στην χώρα! Στις συμβάσεις μάλιστα με διακρατική διαδικασία, όπως στα FMS με την κυβέρνηση των ΗΠΑ, και επειδή η τελευταία γνώριζε την ανωτέρω διαδικασία αλλά ταυτόχρονα ήξερε ότι τα ΑΩ είναι «περίεργα φρούτα», απαγόρευε την ενσωμάτωση των ΑΩ στην κύρια σύμβαση και ζητούσε (και εξακολουθεί να ζητά αν και εφόσον είναι απαίτηση του αντισυμβαλλόμενου κράτους) να υπάρχει ξεχωριστή σύμβαση που να αφορά μόνον στα ΑΩ του Ελληνικού κράτους. Και αυτή η σύμβαση να γίνεται όχι με την κυβέρνηση των ΗΠΑ αλλά κατευθείαν με την κατασκευάστρια εταιρεία, βγάζοντας με αυτόν τον τρόπο την ουρά της απέξω από ευθύνες. Με αυτόν τον τρόπο όσες συμβάσεις FMS έχουν υπογραφεί στην Ελλάδα σε οτιδήποτε είχε να κάνει με ΑΩ, δεν άγγιζαν ούτε δημιουργούσαν ευθύνη για την Αμερικανική κυβέρνηση.
Έτσι στα δισεκατομμύρια αμυντικών δαπανών της χώρας από το 1989 και μετά, κατ΄ επέκταση στα δισεκατομμύρια των ΑΩ που συνδέθηκαν με τις προμήθειες αυτές, ποια ήταν τελικά τα αποτελέσματα; Πόσες εταιρείες γνωρίζουμε σήμερα με τεχνολογικά προϊόντα που προέκυψαν από επενδύσεις ΑΩ; Ποια είναι η τεχνολογική βάση που δημιουργήθηκε στην χώρα;
Τρία είναι τα βασικά πράγματα που μπορεί κανείς να επισημάνει. Πρώτον, δεν υπάρχει ουσιαστικό όφελος από τις «επενδύσεις» αυτές για την χώρα, την αμυντική της βιομηχανία και το τεχνολογικό της επίπεδο. Καθώς δεν παράγουμε κάτι αξιόλογο και αρκετές φορές είναι πολύ δύσκολο να συντηρήσουμε τα συστήματα που έχουμε προμηθευτεί. Δεύτερον, τα ΑΩ απετέλεσαν το κύριο όχημα διαφθοράς και διαπλοκής. Τεράστια ποσά δόθηκαν προς διαχείριση σε ιδιωτικές εταιρείες, «γκουρού» των ΑΩ. Μερικά ψίχουλα κατέληξαν σε κάποιες υποδομές, ενώ η συντριπτική ποσότητα πήγε αλλού. Τρίτον και αρκούντως σοκαριστικό. Το ποσό των ανεκτέλεστων ΑΩ των συμβάσεων που υπεγράφησαν μέχρι και το 2011 και υπάρχει σήμερα, είναι λίγο μικρότερο των 3 δις. Ναι, κοντά τρία δις (ως πολλαπλασιασμένη αξία) προγραμμάτων ΑΩ δεν έχουν εκτελεστεί! Στην πράξη, τουλάχιστον 300 εκατομμύρια πραγματικά λεφτά (το 10%) όπως δείξαμε προηγούμενα, έχουν πληρωθεί από τον Έλληνα φορολογούμενο και δεν έχουν αποδοθεί. Πολλά από αυτά αφορούν συμβάσεις προ εικοσιπενταετίας.
Θα μπορούσε να πει κανείς εδώ, πως τουλάχιστον το κράτος θα έπρεπε να πάρει τα χρήματα αυτά από την κατάπτωση των Τραπεζικών Εγγυητικών Επιστολών. Δυστυχώς για την χώρα δεν έγινε, ενώ πολλές φορές το ποσό δεν είχε καλυφθεί με Τραπεζικές Εγγυητικές Επιστολές αλλά με απλές επιστολές των εταιρειών, δηλαδή έγγραφα χωρίς αξία. Η εξωφρενική αυτή κατάσταση οδήγησε την χώρα να μην έχει τεχνολογική βάση να μην έχει αμυντική βιομηχανία, οδήγησε σε διασπάθιση δημοσίου χρήματος, αλλά και στην μείωση του εθνικού “πορτοφολιού” κατά εκατοντάδες εκατομμύρια.
Τελικά τα Αντισταθμιστικά Ωφέλη καταργήθηκαν με τον Νόμο 3978/2011 «Δημόσιες Συμβάσεις Έργων, Υπηρεσιών και Προμηθειών στους τομείς της Άμυνας και της Ασφάλειας – Εναρμόνιση με την Οδηγία 2009/81/ΕΚ» και συγκεκριμένα με το άρθρο 105 παρ.1: «…Οι διατάξεις τουν.3433/2006 περί Εγχώριας Βιομηχανικής Συμμετοχής (ΕΒΣ), ελληνικής Προστιθεμένης Αξίας (ΕΠΑ) και Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων (ΑΩ) καθώς και οι κανονιστικές πράξεις που έχουν εκδοθεί κατ΄ εξουσιοδότησή τους, καταργούνται».
Περιέργως έχουμε δει αρκετές φωνές να ομνύουν στα ΑΩ και στην αναγκαιότητα επαναφοράς τους. Επαναφοράς δηλαδή της πρακτικής να δίνονται χρήματα του Έλληνα φορολογούμενου σε ιδιώτες οι οποίοι να τα διαχειρίζονται όπου και όπως επιθυμούν. Η επαναφοράς των ΑΩ ήταν αρκετά δύσκολο και λόγω της κακής φήμης ως εργαλείου διαφθοράς και διαπλοκής αλλά και λόγω Ευρωπαϊκής Οδηγίας. Κατά την προηγούμενη κυβέρνηση ξεκίνησε μία προσπάθεια εξεύρεσης λύσης χωρίς επαναφορά των ΑΩ με νόμο. Αφού προτάθηκαν διάφορες λύσεις που προσέκρουαν στο Νόμο ή στην επιβολή ΦΠΑ και λοιπά, προτάθηκε κάτι απλό, ο όρος SSI δηλαδή «Security of Supply and Information». Ελληνιστί «Ασφάλεια Εφοδιασμού και Πληροφοριών».
Τι είναι τα προγράμματα SSI; Προβλέπονται κάπου στην Ελληνική Νομοθεσία τέτοια; Τα ζήτησε ποτέ το Ελληνικό κράτος; Όχι είναι η απάντηση. Πουθενά δεν υπάρχει σε νομικό κείμενο η έννοια SSI, το περιεχόμενό τους, διαδικασία κατάρτισης, εφαρμογής, υλοποίησης, ελέγχου τους. Αυτός είναι και ο λόγος (η μη ύπαρξή τους δηλαδή) που δεν ζητήθηκαν SSI από κανέναν προμηθευτή του ΥΠΕΘΑ σε όσες συμβάσεις δισεκατομμυρίων έχουν υπογραφεί μέχρι τώρα. Δεν ζητήθηκαν ούτε από την Naval Group για τις φρεγάτες, ούτε από τη Dassault για τα Rafale, ούτε από την Lockheed Martin για τα ελικόπτερα MH60R, αλλά ούτε και από κάποιον άλλο προμηθευτή μικρότερης σύμβασης. Ο λόγος απλός, δεν προβλέπονται πουθενά.
Η πρώτη προσπάθεια εμφάνισης του όρου SSI έγινε στο τέλος του 2018, οπότε αντέδρασε η τότε αξιωματική αντιπολίτευση και το όλο θέμα δεν προχώρησε. Υπήρξε ακόμη μια ημιπροσπάθεια επαναφοράς στην Βουλή τέτοιων προγραμμάτων, την οποία μάλιστα τρείς φορές αποσόβησε ο πρωθυπουργός το 2021. Το θέμα και τις δύο φορές αφορούσε την αναβάθμιση των F-16. Όχι την ίδια την αναβάθμιση, πράγμα απολύτως αναγκαίο και αποδεκτό από όλους, αλλά άσχετες προμήθειες.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει όμως το πόθεν έσχες του όρου SSI. Πού στηρίζουν οι εφευρέτες του όρου τη δημιουργία του; Στον ισχύοντα Νόμο περί προμηθειών του ΥΠΕΘΑ δηλαδή τον 3978/2011 μέσω της Οδηγίας των ΕΚ (2009/81/ΕΚ), εισάγονται οι όροι «Ασφάλεια Πληροφοριών» και «Ασφάλεια Εφοδιασμού». Στο άρθρο 35 (άρθρο 22 της Οδηγίας) «Ασφάλεια πληροφοριών», αναφέρονται: «1. Όταν πρόκειται για συμβάσεις που απαιτούν ή περιλαμβάνουν διαβαθμισμένες πληροφορίες, η αναθέτουσα αρχή περιλαμβάνει στα έγγραφα της όλα τα αναγκαία μέτρα και απαιτήσεις για την απαιτούμενη ασφάλεια των εν λόγω πληροφοριών. Προς τον σκοπό αυτόν η αναθέτουσα αρχή μπορεί να απαιτήσει η προσφορά να περιλαμβάνει, ιδίως τα ακόλουθα στοιχεία: α) δέσμευση εκ μέρους του προσφέροντος και των υπεργολάβων του που έχουν ορισθεί ότι θα διασφαλίσουν δεόντως την εμπιστευτικότητα των διαβαθμισμένων πληροφοριών που έχουν στην κατοχή τους ή όποιες θα υποπέσουν στην αντίληψή τους κατά την διάρκεια της σύμβασης και μετά τον τερματισμό ή την ολοκλήρωσή της σύμβασης… β) δέσμευση εκ μέρους του προσφέροντος να επιτύχει τη δέσμευση που προβλέπεται στην περίπτωση α΄ από άλλους εργολάβους στους οποίους θα αναθέσει υπεργολαβία κατά την υλοποίηση της σύμβασης. γ) επαρκείς πληροφορίες σχετικά με τους υπεργολάβους που έχουν ήδη ορισθεί… δ) δέσμευση εκ μέρους του προσφέροντος να παράσχει τις πληροφορίες που απαιτούνται…. 2. Τα μέτρα και οι απαιτήσεις της παραγράφου 1 πρέπει να συμμορφώνονται προς τις διατάξεις της εκάστοτε ισχύουσας εθνικής νομοθεσίας…». Αντίστοιχες προβλέψεις υπάρχουν και στο άρθρο 36 (άρθρο 23 της Οδηγίας) «Ασφάλεια εφοδιασμού».
Βλέπετε πουθενά προβλέψεις, απαιτήσεις για προγράμματα στα ανωτέρω άρθρα; Εμείς βλέπουμε οδηγίες προς τους προμηθευτές για το πως θα εξασφαλίσουν την μη διαρροή διαβαθμισμένων πληροφοριών. Πως μπορούν να συνδεθούν τα άρθρα αυτά του Νόμου με κατασκευή υποστέγων, λογισμικών διακλαδικότητας, κ.ο.κ.;
Αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν ανάγκες της ΠΑ για αναβάθμιση υποδομών και αεροσκαφών της, τότε γιατί δεν ακολουθείται η νόμιμη διαδικασία για καινούργιο πρόγραμμα, ή έστω μια τροποποίηση της ήδη υπάρχουσας LOA για την αναβάθμιση των F16 σε Viper; Αν απαιτούνται υπόστεγα και επίγειος εξοπλισμός για τα F-35 γιατί δεν ακολουθείται η κείμενη νομοθεσία; Γιατί την επιλογή π.χ. του κατασκευαστή των υποστέγων πρέπει να την κάνει ιδιωτική εταιρεία και όχι το κράτος;
Γιατί όλα αυτά που προτείνονται ως προγράμματα SSI, αν και εφόσον κρίνονται αναγκαία από την ΠΑ να γίνουν από την κατασκευάστρια εταιρεία των F-35, δεν τα ενσωματώνουν στις απαιτήσεις τους στην κύρια σύμβαση αλλά ζητούν να μπουν ξεχωριστά, για να μην ελέγχονται ούτε από την Αμερικανική κυβέρνηση;
Εξ όσων γνωρίζουμε ούτε η Πολεμική Αεροπορία, ούτε ο υπουργός, ούτε ο ΑΓΕΕΘΑ ούτε η ΓΔΑΕΕ έχουν ζητήσει «προγράμματα SSI». Είναι απόλυτα φυσικό να μην έχουν ζητήσει γιατί ξέρουν τον Νόμο. Ο ΑΓΕΕΘΑ μάλιστα έχει συγκεντρώσει τα «πυρά» μέσων που ενώ δεν θέλουν τα F-35, θέλουν τα… SSI. Ας είμαστε ξεκάθαροι. Καθώς στον 3978/2011 εκτός των άρθρων 35 και 36 που ξεκάθαρα δεν προβλέπουν «προγράμματα», υπάρχει και το άρθρο 17 (άρθρα 12 και 13 της Οδηγίας 2009/81) με τίτλο «Εξαιρέσεις», όπου με απόλυτη σαφήνεια προβλέπει ότι ο Νόμος αυτός δεν εφαρμόζεται σε διακρατικές συμφωνίες (government to government), όπως είναι οι FMS με τις ΗΠΑ! Συνεπώς δεν έχει κανείς δικαίωμα να επικαλείται διατάξεις του Ν3978/2011 για την συμφωνία απόκτησης των F-35. Επιπλέον ακολουθεί το άρθρο 18 (άρθρο 11 της Οδηγίας) «Χρήση εξαιρέσεων»: «Οι κανόνες, διαδικασίες, προγράμματα, συμφωνίες, διακανονισμοί ή συμβάσεις των οποίων μνεία γίνεται στο άρθρο 17 δεν επιτρέπεται να χρησημοποιούνται με σκοπό την παράκαμψη των διατάξεων του παρόντος νόμου».
Να λοιπόν ο φόβος, ότι με τις αναφορές σε SSI επιχειρείται επανεισαγωγή των ΑΩ, χωρίς να υπάρχει το απαραίτητο νομικό πλαίσιο. Καταληκτικά, ότι προγράμματα κρίνει η ΠΑ αναγκαία για την προμήθεια των F-35, υπάρχει η εθνική νομοθεσία για την υλοποίησή τους, και δεν μπορεί να γίνει παράκαμψη και παρερμηνεία της, όσο χρήσιμα και να παρουσιάζονται αυτά.
