Μια μόλις μέρα μετά τον θάνατο του Αλεξέι Ναβάλνι, σε μια από τις σκληρές φυλακές της Ρωσίας, κάπου στον Αρκτικό Κύκλο, ένα από τα κύρια ερωτήματα που αναδύονται είναι το «ποιον συμφέρει ο θάνατος του». Ως μια γνωστής λογικής αναζήτηση, που αν εμφανίσεις τον περισσότερο ωφελούμενο μάλλον έχεις υποδείξει και τον πιθανότερο υπαίτιο.
Να ξεκινήσουμε όμως με μια παραδοχή: Με ένα «κύμα» θανατικού να συμβαίνει εδώ και χρόνια κατά αντιπάλων του Πούτιν, τόσο στη Ρωσία όσο και στο εξωτερικό, ακόμη και να είναι τυχαίος ο θάνατος του Ναβάλνι, ελάχιστοι θα το πιστέψουν. Έχουμε δηλαδή το παράδοξο, ο θάνατος να χρεώνεται στο καθεστώς Πούτιν, έχει δεν έχει ενεργή συμμετοχή σε αυτόν. Και αυτή η «χρέωση» γίνεται και εντός Ρωσίας και προφανώς διεθνώς, έως και σχεδόν απόλυτα στη Δύση.
Να ξεκαθαρίσουμε όμως πως αυτή η εντύπωση δεν μπορεί να αποδοθεί σε μια προσπάθεια συκοφάντησης του Πούτιν ειδικά και της Ρωσίας γενικά, αλλά έχει στιβαρό υπόβαθρο από δύο ακολουθίες συμβάντων.
Η πρώτη είναι μια σειρά χυδαίων στην πρακτική δολοφονιών, που γίνονται και με τον πιο προφανή τρόπο, κατά προσώπων που έχουν κάνει το λάθος να «ενοχλήσουν» σοβαρά την πουτινική αντίληψη. Να θυμηθούμε, ενδεικτικά, τη δημοσιογράφο Άννα Πολιτκόφσκαγια που δολοφονήθηκε το 2006, τον τέως πράκτορα Αλεξάντρ Λιτβινένκο που πέθανε μαρτυρικά δηλητηριασμένος από πολώνιο στο Λονδίνο, τον πολιτικό Μπόρις Νέμτσοφ που εκτελέστηκε στη Μόσχα το 2015, τότε διαμαρτυρόμενος για τις συγκρούσεις στην Ουκρανία με τους αποσχισθέντες ρωσόφωνους, προφανώς τον Γεβγκένι Πριγκόζιν, που σκοτώθηκε πέρυσι σε αεροπορικό δυστύχημα εντός Ρωσίας, λίγους μήνες αφού είχε διανοηθεί να κάνει πραξικόπημα κατά του ευεργέτη και «αυθέντη» του, προέδρου της Ρωσίας. Με το έγκλημα σε όλες τις περιπτώσεις να είναι ακριβώς η εν ψυχρώ δολοφονία, χωρίς δικαστική κρίση, χωρίς διερεύνηση, χωρίς υπεράσπιση, χωρίς κανένα κράτος δικαίου να μεσολαβεί.
Η δεύτερη ακολουθία είναι αυτή των θανάτων διαφόρων ολιγαρχών της Ρωσίας, όπως και μελών των οικογενειών τους, και σχετιζόμενων με αυτούς, που έχει ξεκινήσει μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Αυτοκτονίες, πτώσεις, δολοφονίες από αγνώστους, όλα μαζί, θεωρητικά ξεχωριστά μεταξύ τους, αλλά μια πραγματική «στατιστική έξαρση», που θυμίζει περισσότερο ξεκαθάρισμα τέως εκλεκτών του Κρεμλίνου και όχι βέβαια επιδημία κακοτυχίας.
Σε όλα αυτά έρχεται και ο θάνατος του Ναβάλνι, που σαφώς είναι «χρήσιμος νεκρός». Αρχικά και κυρίως στο καθεστώς Πούτιν: Γιατί αυτό; Γιατί η κυριαρχία και μέσω υπόκωφου τρόμου (όχι όμως αποκλειστικά τέτοιου), είναι μια πολιτική πρακτική που χρειάζεται επιβεβαίωση, τακτικό παραδειγματισμό, εξόφθαλμη επίδειξη.
Και αυτό είναι που συμβαίνει στη Ρωσία μετά την εισβολή στην Ουκρανία, με τον εθνικισμό και την υπερένταση να κυριαρχούν. Με πλέγμα κυρώσεων σε όποιον τολμά να αναρωτηθεί δημόσια «γιατί πολεμάμε σε ξένη χώρα». Με συλλήψεις διαδηλωτών, με ξυλοδαρμούς, με υπέρμετρα αυστηρές ποινές να πέφτουν σε ανθρώπους που διανοούνται να εκφράσουν π.χ. μέσω Τέχνης, ένα αντιπολεμικό αίσθημα. Δεν μιλάμε εδώ για κοινωνικό εξοστρακισμό, ή μια απλή «παρατήρηση» από κάποιο αστυνομικό, αλλά για σχεδόν δρακόντεια μέτρα, που συμπεριλαμβάνουν απολύσεις δημοσιογράφων και κλείσιμο διαφωνούντων ΜΜΕ. Και βέβαια με την ικανότητα διαφωνίας να μειώνεται, και να περιορίζεται περισσότερο σε γραφικούς ή και υποτίθεται καυστικούς, μα τελικά απολογητές του συστήματος.
Όλα τα παραπάνω μαζί με εμβληματικούς θανάτους, είναι μια σαφής απόδειξη, ή τουλάχιστον έτσι ερμηνεύεται από την ρωσική κοινωνία, πως ο μηχανισμός εξουσίας παραμένει παραγωγικός. Συνθέτοντας μια νέα εκδοχή του «ρωσικού χειμώνα» με ολοένα και αυξανόμενο δημοκρατικό έλλειμμα.
Ο θάνατος του μάλιστα έρχεται σε συγκεκριμένη συγκυρία, ένα μόλις μήνα πριν τις προεδρικές εκλογές στη Ρωσία, όπου είναι εξασφαλισμένη η νίκη Πούτιν. Και γιατί η αντιπολίτευση έχει εξαφανιστεί ή εκπροσωπείται αποδυναμωμένη, και γιατί ο πολυετής ηγέτης διατηρεί ισχυρή δημοφιλία, αλλά και γιατί η κοινωνία δεν μπορεί να διαγνώσει εναλλακτική. Σε ένα τέτοιο σκηνικό ο ξαφνικός θάνατος επικρέμεται, όχι όμως ως περιττή υπενθύμιση ισχύος («μα γιατί να το κάνουν αφού έχουν την εξουσία»), αλλά ως διαυγής ένδειξη πως ακριβώς η παντοδυναμία είναι απόλυτη.
Όλα τα παραπάνω συγκλίνουν σε ένα πανοπτικό καθεστώς, όπως το περιγράφει ο Μισέλ Φουκώ, μια «φυλακή όπου όλοι είναι βέβαιοι πως ελέγχονται διαρκώς» και άρα η συμπεριφορά τους αυτορυθμίζεται ανάλογα σε ανατροφοδοτούμενη πειθάρχηση. Δεν μιλάμε όμως ακόμη για οργουελικά σκηνικά, αλλά για κάτι πιο μοντέρνο. Όπου η ανοχή του συστήματος -π.χ. να επιτραπεί σε κάποιους να καταθέτουν χθες το βράδυ λουλούδια σε μνημεία στη μνήμη του Ναβάλνι, για να εξαφανιστούν μετά αυτά τα αναθήματα από φιγούρες με «πολιτικά»- είναι απόδειξη της κοινωνικής και πολιτικής περιχαράκωσης, που συνεχώς ανοικοδομείται.
Ακόμη, ο Ναβάλνι, είτε φονεύθηκε, είτε κατέρρευσε τυχαία, αλλά εντός του… θερμού κλίματος μιας ρωσικής φυλακής στον Αρκτικό Κύκλο, αποδίδει ως νεκρός και διεθνώς. Εκεί που μεταφράζεται ως κυριαρχία του ρωσικού καθεστώτος, το οποίο δεν έχει πρόβλημα να “τακτοποιήσει” τα του οίκου του, περιφρονώντας κάθε επίκριση και καταδίκη, την οποία απορρίπτει, απαντώντας “και εσείς τα ίδια κάνατε” (η γνωστή αυτοαπαλλαγή ευθύνης), ή και πιο απαξιωτικά, “όλα είναι προπαγάνδα της Δύσης”.
Πάλι στο διεθνές περιβάλλον, ο νεκρός Ναβάλνι επιβεβαιώνει και τη ρωσική στυγνότητα αποφάσεων, σε αντιπαραβολή με την δυτική δυστοκία δράσης και τον πολιτικό της κυκεώνα. Μηνυματοδοσία δηλαδή ευκρινής και οξύτατη, πέρα από τους δυτικούς βερμπαλισμούς, κάτι που βρίσκει πολλούς ακροατές σε τρίτες χώρες. Οι οποίοι, εν μέρει θα νιώσουν αποστροφή, αλλά επίσης θα δουν με υπόκωφο θαυμασμό μια χώρα που «δεν καταλαβαίνει τίποτα πέρα από το συμφέρον της» και έναν ηγέτη «που ξέρει να κρατά τα ηνία». Και ένα καθεστώς γενικότερα, που δεν αρκείται μόνο σε δολοφονία χαρακτήρων και σε ποινική καταδίωξη, που είναι το πιο σύνηθες στη Δύση, αλλά ενίοτε θα προχωρήσει και στην τελική πράξη. Ξαναλέμε, ανεξάρτητα από τι συνέβη στο θανόντα.
Η δυτική εκδοχή
Έχει όφελος η Δύση τώρα από το θάνατο Ναβάλνι; Ναι αλλά σαφώς λιγότερο. Γιατί τι θα αποκομίσει από αυτόν; Μήπως θα… κλονιστούν οι δυτικές κοινωνίες και θα απαιτήσουν νέα ολόθερμη στήριξη της Ουκρανίας, σε ένα πόλεμο που έχει κουράσει; Μήπως στις ΗΠΑ, θα συγκινηθεί το υπερσυντηρητικό κόμματι των Ρεπουμπλικανών, ή και ο ίδιος ο Τραμπ, ώστε να δηλώσουν πως η στήριξη του Κιέβου θα συνεχιστεί και το 2025; Μήπως μικρότερες χώρες της περιφέρειας, θα ανατριχιάσουν από το έλλειμμα δημοκρατίας (ανεξάρτητα του νεκρού Ναβάλνι) και θα σπεύσουν να ενταχθούν στο αντιρωσικό στρατόπεδο; Μάλλον τίποτα από τα παραπάνω δεν θα συμβεί και δεν χρειάζεται η Δύση κάτι περισσότερο για να αντιπαρατεθεί με τη Ρωσία.
Άλλωστε η Δύση έχει και υποκριτική ενοχικότητα για τα δικά της αίσχη, όταν π.χ. (πέρα από τις πολεμικές ενέργειες) είχε αποστρέψει το βλέμμα στις «μαύρες φυλακές» της CIA, στα βασανιστήρια στις φυλακές του Ιράκ, στην νομιμοποίηση του «πνιγμού» (waterboarding) ως μέσου απόσπασης πληροφοριών και πολλά ακόμη και φονικότερα. Οπότε οι αντιδράσεις της δύσκολα θα είναι ιδιαίτερα πειστικές.
Στις υπόνοιες πάντως που έχουν κυκλοφορήσει πως ο Ναβάλνι μπορεί να “δολοφονήθηκε από δυτικούς, ακριβώς για να συκοφαντηθεί η Ρωσία”, ας κάνουμε λίγο και χρήση της λογικής. Αν μπορεί κάποια δυτική υπηρεσία να δολοφονεί εντός ρωσικών φυλακών στην Αρκτική έναν τόσο εμβληματικό κρατούμενο, τότε η Ρωσία θα είχε ήδη καταρρεύσει από την υπονόμευση… Ενώ βέβαια ο Ναβάλνι είχε ήδη δεχθεί στο παρελθόν πολλές επιθέσεις εντός Ρωσίας μέχρι απόπειρα δηλητηρίασης με το γνωστό μοσχοβίτικο “φαρμάκι”, το νευροτοξικό παράγοντα Νόβιτσοκ, το 2020.
Για να είμαστε και λίγο κυνικοί: Ο Ναβάλνι δεν αποτελούσε κάποια «λευκή περιστερά». Πολέμιος του Πούτιν, με μεγάλες και συνεχείς αποκαλύψεις της εκεί συστημικής διαφθοράς, με μερικές επιτυχίες μάλιστα σε εκλογική αντιπαράθεση, με καταδίκη της εισβολής στην Ουκρανία, οργανωτικός διαδηλώσεων και με ευρύ ακροατήριο, παρέμενε όμως και ο ίδιος μια φιγούρα αντιπροσωπευτική του θολού πολιτικού σκηνικού της Ρωσίας. Εθνικιστής, με ρατσιστικές απόψεις, με άγνωστη χρηματοδότηση, ένας λαϊκιστής και αγκιτάτορας του «παλαιού καιρού», που όμως είχε καλή γνώση και χρήση των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας για να μαστιγώνει τον Πούτιν. Έτσι ο θάνατος του δεν μπορεί να προκαλέσει -αυτή είναι η εντύπωση μας τουλάχιστον- κάποιο «σεισμικό κύμα» διαμαρτυρίας, είτε εντός είτε εκτός Ρωσίας, παρά την επιβεβαίωση πως υπάρχει και επόμενο χάσμα. Όταν συγκρούεσαι δηλαδή με ένα αποφασισμένο να επιπλεύσει καθεστώς, το οποίο όμως βιώνει εσωτερικούς τριγμούς, που αυτοί είναι οι πραγματικά επικίνδυνοι.
Πως πέθανε τελικά ο Ναβάλνι; Δεν ξέρουμε. Αλλά ο θάνατος του ευνοεί τη ρωσική ηγεσία με ένα τρόπο που στην Δύση θεωρούμε «βάρβαρο» και «ξεπερασμένο», ξεχνώντας τη διαχρονική αποτελεσματικότητα του χοντροκομμένου τρόμου. Στη Ρωσία όμως, με τις κάπως λιγότερες ευαισθησίες λόγω εξοικείωσης με τα χειρότερα, μια μικρή υπενθύμιση ότι αυτά μπορεί να συμβούν, πάντα είναι χρήσιμη. Έστω και τυχαία.
