Του Δρ. Κωνσταντίνου Π. Μπαλωμένου*
Στις 31 Οκτωβρίου 2024, ο Ειδικός Σύμβουλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Φινλανδίας Sauli Niinistö, παρέδωσε στην Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula Von Der Leyen, έκθεση σχετικά με τον τρόπο ενίσχυσης της μη στρατιωτικής και αμυντικής ετοιμότητας της Ε.Ε. και των κρατών μελών της, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις πολύπλευρες προκλήσεις και απειλές του σημερινού ασταθούς γεωπολιτικού περιβάλλοντος και να ενισχύσουν την ανθεκτικότητά τους.
Στην εν λόγω έκθεση μεταξύ άλλων, γίνεται ειδική αναφορά στην αναγκαιότητα της ενίσχυσης της ανθεκτικότητας των πολιτών και κατ’ επέκταση της κοινωνικής ανθεκτικότητας. Συγκεκριμένα, μέσω της αύξησης της ευαισθητοποίησης των πολιτών σε σχέση με τους κινδύνους και την ενθάρρυνσή τους να αναπτύξουν ικανότητες που θα τους επιτρέπουν να κινούνται αυτόνομα και να λαμβάνουν ατομικά μέτρα ασφαλείας κατά την περίοδο κρίσεων ή πολεμικών συγκρούσεων, επιδιώκεται η διασφάλιση της ετοιμότητάς τους τόσο για την πρώτη αντίδραση, όσο και κατά τη διάρκεια αντιμετώπισης κρίσεων ή τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων.
Η διαδικασία αυτή βασίζεται στην προσέγγιση «Whole of Societ», όπου θέτει τους πολίτες και όλες τις κοινωνικές και εθνικές δυνάμεις στον πυρήνα του εθνικού μηχανισμού για τη διαχείριση κρίσεων ή τη διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων.
Στο ίδιο πλαίσιο στα μέσα Νοεμβρίου 2024, η Σουηδία, η Φιλανδία και η Νορβηγία προχώρησαν σε αντίστοιχες πρωτοβουλίες (έκδοση φυλλαδίων, λειτουργία ενημερωτικών ιστοτόπων κ.λπ), για την ψυχολογική και πρακτική προετοιμασία των πολιτών τους σε περίπτωση πολεμικής σύγκρουσης, δεδομένου ότι βρίσκονται πολύ κοντά στη Ρωσία και ο πόλεμος στην Ουκρανία κλιμακώνεται επικίνδυνα.
Και οι δύο πρωτοβουλίες, εστιάζουν στην αναγκαιότητα προετοιμασίας των πολιτών για την επιβίωσή τους κατά τις πρώτες 72 ώρες (η Νορβηγία μιλά για μεγαλύτερης διάρκειας προετοιμασία και προτείνει τις 7 ημέρες), από το ξέσπασμα μιας κρίσης ή πολεμικής σύγκρουσης και αναδεικνύουν τα οφέλη από την εκδήλωση της αυτόνομης δράσης των πολιτών κατά τη διάρκειά τους, ανεξάρτητα από το αν φτάσουν έγκαιρα ή όχι τα σωστικά συνεργεία ή τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού για να τους προστατεύσουν και εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Ουσιαστικά, μιλούν για έναν οδηγό επιβίωσης των πολιτών για καταστάσεις κρίσεων ή πολέμου και προτρέπουν τους πολίτες να προβούν σε συγκεκριμένες ενέργειες όπου θα διασφαλίσουν την επιβίωσή τους κατά τις πρώτες 72 ώρες από την εκδήλωση οποιουδήποτε περιστατικού και αν προκύψει (ακόμη και σε εκδήλωση πυρηνικού πλήγματος).
Επιπλέον, ο εν λόγω οδηγός επιβίωσης επιδιώκει να συμβάλει στην ενδυνάμωση της ατομικής ψυχολογικής ανθεκτικότητας όπου σε καταστάσεις κρίσεων ή πολεμικών επιχειρήσεων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη διατήρηση της ψυχραιμίας και της ικανότητας των πολιτών να ενεργούν ορθολογικά για την εξασφάλιση της ασφάλειάς τους και παράλληλα, την υποστήριξη της εθνικής προσπάθειας για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε κρίσης ή πολεμικής επιχείρησης.
Συγκεκριμένα, οι προτεινόμενες ενέργειες που καλούνται να ακολουθήσουν οι πολίτες, καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα πεδίων όπου πρέπει να καλυφθούν, ώστε να εξασφαλιστεί η επιβίωσή τους.
Επισημαίνεται δηλαδή, ότι οι πολίτες πρέπει να έχουν διαθέσιμα μη ευπαθή τρόφιμα που θα διατηρηθούν για τουλάχιστον 72 ώρες καθώς και αποθέματα νερού (3 λίτρα καθαρού νερού ανά άτομο την ημέρα, δεξαμενές νερού για κάλυψη των αναγκών υγιεινής κ.λπ), ροφήματα (καφέ, τσάι, χυμούς κ.λπ), είδη υγιεινής, ζεστά ρούχα (κουβέρτες, γάντια, καπέλα, κασκόλ, υπνόσακους κ.λπ.) και απαραίτητα αντικείμενα (κεριά, αναπτήρες, φακούς, πετρέλαιο κ.λπ), για την περίπτωση διακοπής ρεύματος και τον απαραίτητο εξοπλισμό (ραδιόφωνο, μπαταρίες, γεννήτριες, ασύρματους, φορτιστές κινητών τηλεφώνων, σφυρίχτρες, τηλεφωνικές ατζέντες κ.λπ), που θα τους επιτρέψει να μην χάσουν την επικοινωνία τους με τον έξω κόσμο σε περίπτωση ακραίου περιστατικού, όπου τυχόν να υπάρξει κατάρρευση των τηλεπικοινωνιακών συστημάτων.
Επίσης, οι πολίτες θα πρέπει να έχουν διαθέσιμα και σε ασφαλές μέρος τα προσωπικά τους έγγραφα (ταυτότητες, τραπεζικούς λογαριασμούς, πιστωτικές κάρτες, συμβόλαια σπιτιών κ.λπ.), τα προσωπικά τους φάρμακα σε περίπτωση ευπαθών ατόμων, ένα κυτίο με ιατρικά αντικείμενα πρώτης βοήθειας και άλλα απαραίτητα είδη που θα πρέπει να έχουν μαζί τους σε περίπτωση εκκένωσης ή αποχώρησης από το σπίτι τους.
Λαμβάνοντας υπόψη τις ανωτέρω πρωτοβουλίες των εν λόγω κρατών, αλλά και της ΕΕ για την αύξηση της ατομικής και κοινωνικής ανθεκτικότητας σε περίπτωση κρίσης ή πολέμου, γίνεται κατανοητό το κενό που υπάρχει στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές χώρες της Ευρώπης.
Επίσης, γίνεται αντιληπτό ότι είναι μακρύς ο δρόμος που πρέπει να διανύσουμε μέχρι να φτάσουμε σε ένα επίπεδο, όπου οι πολίτες μας θα είναι ικανοί να επιβιώσουν από μόνοι τους σε οποιοδήποτε ακραίο περιστατικό κληθούν να βιώσουν και αντιμετωπίσουν.
Το έλλειμμα κουλτούρας για την ετοιμότητα και τη διαχείριση κινδύνων είναι υπαρκτό. Τόσο στις πρόσφατες πλημμύρες της Βαλένθια, όσο και κατά τη διάρκεια του Ντάνιελ που έπληξε τη Θεσσαλία, αποδείχτηκε η παντελής έλλειψη προετοιμασίας των πολιτών, αλλά και η απουσία προσωπικού σχεδίου για την επιβίωσή τους.
Δεδομένου ότι οι πόροι των κρατών είναι πεπερασμένοι, πρέπει να γίνει κατανοητό από τους πολίτες, ότι κατά την εκδήλωση μιας ακραίας πυρκαγιάς ή πλημμύρας δεν είναι δυνατό να υπάρχει ένα πυροσβεστικό όχημα ή ένα σωστικό συνεργείο έξω από το σπίτι τους. Επίσης, σε μια χιονόπτωση όπου το πεζοδρόμιο της οικίας τους γεμίζει χιόνι, είναι αδιανόητο να μην παίρνουν ένα φτυάρι να καθαρίσουν μόνοι τους το πεζοδρόμιό τους και να αφήνουν το χιόνι να μετατραπεί σε πάγο (προκαλώντας ένα σωρό κινδύνους ή ατυχήματα), περιμένοντας πότε θα έρθει ένα συνεργείο του Δήμου για να καθαρίσει τους δρόμους και τα πεζοδρόμια.
Επίσης, πρέπει να σταματήσει η εκμετάλλευση των περιστατικών κρίσεων από πολιτειακούς φορείς και κάθε λογής παράγοντες και ειδικούς του πληκτρολογίου και του καναπέ, για πολιτικούς λόγους. Είναι ανεύθυνο και επικίνδυνο για την εσωτερική δημόσια και εθνική ασφάλεια, κάποιοι να αναφέρουν για παράδειγμα, ότι η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της δεν υπάρχουν και ότι, αποτελούν πολιτικό άλλοθι αυτών που διαχειρίζονται τις κρίσεις για να καλύψουν τα κενά τους και την ανικανότητά τους στη διαχείριση κρίσεων.
Με τα νέα δεδομένα στο διεθνές περιβάλλον ασφαλείας, την υιοθέτηση του υβριδικού πολέμου από την πλειοψηφία των διεθνών κρατικών και μη κρατικών δρώντων και τις επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή, η αντίληψη του «περιμένω το κράτος να έρθει να με σώσει» και ταυτόχρονα, «ασκώ έντονη κριτική για την απουσία του κράτους» (όπως συνέβη κατά την εκδήλωση του Ντάνιελ στη Θεσσαλία, στις πλημμύρες στη Βαλένθια ή κατά την εκδήλωση πυρκαγιών στην Ελλάδα), δεν οδηγεί πουθενά και δεν εξασφαλίζει την επιβίωση των πολιτών.
Σε καταστάσεις κρίσεων ή πολεμικών επιχειρήσεων όπου διαμορφώνονται κλιμακούμενες σε ένταση καταστάσεις και κυριαρχούν η ένταση, το άγχος, η ανασφάλεια, και η αβεβαιότητα για την εξέλιξη της κρίσης ή την έκβαση μιας πολεμικής επιχείρησης, ο κάθε πολίτης πρέπει να διαθέτει τις γνώσεις, την εκπαίδευση και την ικανότητα να προστατεύσει τον εαυτό του γιατί πολύ απλά, μπορεί να υπάρξουν περιστατικά όπως ένα πυρηνικό πλήγμα όπου δεν θα υπάρχει κράτος (διότι θα έχει καταρρεύσει), για να του προσφέρει βοήθεια και να τον σώσει.
Συνοψίζοντας και λαμβάνοντας υπόψη, ότι παρά τα θετικά βήματα που έχουν γίνει για την ενίσχυση της πολιτικής προστασίας και τη βελτίωση της ετοιμότητας του εθνικού μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων, η χώρα μας όπως και η πλειοψηφία των κρατών μελών της ΕΕ, δεν είναι πλήρως προετοιμασμένη για σοβαρές πολυεπίπεδες κρίσεις. Επίσης, στην Ελλάδα δεν έχει εκπονηθεί ένα σχέδιο για το τι θα πρέπει να κάνουν οι πολίτες σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης, εισβολής ξένου κράτους ή πυρηνικού πλήγματος εναντίον της πατρίδας μας.
Συνεπώς, είναι ζήτημα υψίστης προτεραιότητας οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς σε συνεργασία με το θπουργείο Εθνικής Άμυνας να καταστρώσουν άμεσα ένα σχέδιο ενημέρωσης και εκπαίδευσης των πολιτών για την προστασία τους κατά την εκδήλωση τέτοιων περιστατικών.
Πρώτιστο μέλημα αυτής της πρωτοβουλίας, θα πρέπει να είναι η αλλαγή νοοτροπίας και κουλτούρας των πολιτών σε σχέση με την ατομική τους ευθύνη και το ρόλο τους, τόσο στη λήψη μέτρων για την ατομική τους προστασία, όσο και για τη συμμετοχή τους στην εθνική προσπάθεια για την αντιμετώπιση εθνικών κρίσεων και πολεμικών συγκρούσεων.
Με απλά λόγια, πρέπει να περάσουμε από τον πολίτη παρατηρητή της διαδικασίας αντιμετώπισης εθνικών κρίσεων στον ενεργό πολίτη, όπου αποτελεί μέρος του πυρήνα του μηχανισμού διαχείρισης εθνικών κρίσεων. Η λανθασμένη αντίληψη περί κράτους (δηλαδή, το κράτος θα με προστατεύσει, το κράτος είναι υπεύθυνο για την ασφάλειά μου κ.λπ) στο σημερινό περιβάλλον ασφαλείας δεν υφίσταται.
Πρέπει να περάσουμε από την αντιδραστική (Reactive) διαχείριση κρίσεων, όπου ενεργούμε αφού ξεσπάσει η κρίση και μετά, επεμβαίνουμε για να δούμε τι έγινε και το τι θα κάνουμε για να την αντιμετωπίσουμε, στην προληπτική και προδραστική (Proactive) διαχείριση κρίσεων, όπου λαμβάνουμε μέτρα πρόληψης για την αντιμετώπισής της πριν ξεσπάσει η κρίση.
Το μυστικό σε αυτή τη διαδικασία είναι η προετοιμασία και η ετοιμότητα. Οι πολίτες και η κοινωνία στο σύνολό της συνεπώς, πρέπει να μετατραπούν από παθητικούς παρατηρητές σε ενεργούς δρώντες κατά τη διάρκεια μιας εθνικής κρίσης ή πολεμικής σύγκρουσης.
Στο πλαίσιο αυτό, οι πολίτες πρέπει να έχουν τις γνώσεις και την ικανότητα να προσδιορίσουν, εξετάσουν, προβλέψουν πιθανές καταστάσεις κρίσεων και να εξασφαλίσουν τους απαραίτητους πόρους και τα μέσα που θα τους βοηθήσουν, είτε να αποφύγουν μια κρίση, είτε να την ξεπεράσουν με όσο το δυνατό ελάχιστες επιπτώσεις.
Υπό το πρίσμα αυτό, θα πρέπει να διαμορφώσουν ένα ατομικό – οικογενειακό σύστημα διαχείρισης κρίσεων που θα βασίζεται στην προληπτική προετοιμασία και οργάνωση, αλλά και στην εξασφάλιση των απαραίτητων πόρων για τη διασφάλιση της επιβίωσής τους σε συνθήκες κρίσεων ή πολεμικών συγκρούσεων.
Επιπλέον, στο εν λόγω ατομικό – οικογενειακό σύστημα διαχείρισης κρίσεων, απαραίτητο είναι οι πολίτες να προβούν στη μελέτη πιθανών σεναρίων κρίσης, να εκπονήσουν ατομικά – οικογενειακά σχέδια διαχείρισής τους, ώστε να ξέρουν τι θα πρέπει να κάνουν κατά την εξέλιξη μιας κρίσης ή πολεμικής σύγκρουσης. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να διαθέτουν και εναλλακτικά σχέδια, ώστε να μπορούν να λάβουν ορθολογικές αποφάσεις για την προστασία της ζωής τους και για το πως θα πρέπει να αντιδράσουν, σε περίπτωση απρόσμενων και απρόβλεπτων εξελίξεων που δεν τις είχαν προβλέψει.
Εν κατακλείδι, στο σημερινό ασταθές και ανασφαλές διεθνές περιβάλλον που βιώνουμε, αν οι κρατικοί φορείς ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες και το σύνολο της κοινωνίας στην ανάληψη δράσεων πρόληψης και προετοιμασίας για την αντιμετώπιση εθνικών κρίσεων και πολεμικών συγκρούσεων, θα συμβάλλουν τόσο στην ατομική τους ασφάλεια, όσο και στην δημόσια και εθνική ασφάλεια.
Υπό το πρίσμα αυτό, θα πρέπει να αναπτυχθεί η πολιτικο-στρατιωτική συνεργασία και οι πολίτες σε περίπτωση κρίσεων ή πολεμικών συγκρούσεων, να ενημερώνονται συνεχώς για την εξέλιξη των γεγονότων και σε συνεργασία με τα στελέχη του εθνικού μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων και των ενόπλων δυνάμεων, να αντιμετωπίζουν τη διαμορφωθείσα κατάσταση.
Παράλληλα, η ευαισθητοποίηση των πολιτών και συνολικά της κοινωνίας, θα συμβάλει στην εξοικονόμηση εθνικών πόρων και θα ενδυναμώσει την ατομική ανθεκτικότητα των πολιτών όπου αποτελεί βασική συνιστώσα της κοινωνικής ανθεκτικότητας της πατρίδας μας και συνιστά, βασική προϋπόθεση για την επιβίωσή μας σε καταστάσεις εθνικών κρίσεων και πολεμικών συγκρούσεων.
Τέλος, αν ενισχυθεί η κοινωνική ανθεκτικότητα της πατρίδας μας, θα ενισχυθεί ο εθνικός μηχανισμός διαχείρισης κρίσεων μέσω της ικανότητάς του να αναγνωρίζει τους πιθανούς εθνικούς κινδύνους και απειλές, να αντιμετωπίζει τις κοινωνικές πιέσεις, να προβλέπει και να μετριάζει το κοινωνικό σοκ από την εκδήλωση των κρίσεων ή των πολεμικών συγκρούσεων και να προσαρμόζει την κοινωνία στις μεταβαλλόμενες συνθήκες τους, ώστε να ανακάμψει τάχιστα επανερχόμενη στο πρότερο φυσιολογικό λειτουργικό της περιβάλλον.
* Πολιτικού Επιστήμονα- Διεθνολόγου, πρώην Γενικού Διευθυντή Γενικής Διεύθυνσης Πολιτικής Εθνικής Άμυνας και Διεθνών Σχέσεων (ΓΔΠΕΑΔΣ) του υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ)
