Μιας και το θέμα του ελληνικού θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού που δημοσιεύθηκε χθες από το υπουργείο Εξωτερικών είναι σημαντικό, θα κάνουμε στο παρόν άρθρο μια σειρά από διευκρινήσεις, όπως και την παράθεση του ιστορικού του ζητήματος:
Έτσι, το 2014 η Ε.Ε. με την ντιρεκτίβα (δηλαδή δεσμευτική για τα κράτη μέλη) 2014/89/EU, εγκαθιδρύει το πλαίσιο για θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό.
Τι είναι αυτός; Η υποχρέωση των κρατών-μελών της Ένωσης (κ.μ.) να ορίσουν πως θα γίνεται η βιώσιμη αξιοποίηση και ανάπτυξη των θαλάσσιων ζωνών τους, αυτών της κυριαρχίας τους (εθνικά ύδατα) και εκεί που ασκούν κυριαρχικά δικαιώματα (ΑΟΖ, υφαλοκρηπίδα). Η Ένωση χρειαζόταν αυτό το σχεδιασμό ώστε να ολοκληρώσει ένα μεγάλο πλέγμα αναπτυξιακών στόχων που είχε θέσει και προφανώς θα γινόταν “εντός” των ορίων των κρατών-μελών της, άρα όχι μόνο στην ξηρά, αλλά και στη θάλασσα, την οποία κάθε χώρα είχε υπό τον έλεγχο της. Να διευκρινήσουμε εδώ πως στα εθνικά ύδατα/αιγιαλίτιδα ζώνη (6 μίλια σήμερα στο Αιγαίο και 12 στο Ιόνιο) η Ελλάδα ασκεί “κυριαρχία”, δηλαδή έχει την απόλυτη κατοχή τους, είναι μέρος της επικράτειας της και δεν μπορεί εκεί να υποστεί εξωτερική επέμβαση. Πέρα όμως από το όριο αυτό, οι ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα, είναι ζώνες “κυριαρχικών δικαιωμάτων”, δηλαδή περιοχές που δεν είναι εθνικής επικράτειας, αλλά η χώρα μας έχει συγκεκριμένα και αποκλειστικά δικαιώματα χρήσης/δράσης.
Έτσι η ευρωπαϊκή απαίτηση τελικά κατέληγε σε μια αναλυτική χαρτογράφηση, που κάθε κ.μ. όφειλε να κάνει με δική του απόφαση/δυνάμεις, όπου θα απεικονίζονται οι χρήσεις των θαλασσίων ζωνών (αλιεία, εξόρυξη, εμπόριο, στρατιωτικές ασκήσεις, ενεργειακές εγκαταστάσεις, κ.λπ.). Για να γίνει καλύτερα κατανοητό, δείτε στον παρακάτω χάρτη, πως η Κύπρος έχει κάνει τον δικό της σχεδιασμό, σε μια συγκεκριμένη περιοχή στα ανοιχτά της επαρχίας Λεμεσού. Όπου με διάφορα χρώματα και διαγραμμίσεις σημαίνονται τα όρια π.χ. θαλάσσιας κυκλοφορίας, οι ζώνες προστασίας ενάλιων αρχαιοτήτων, οι ζώνες εξόρυξης υδρογονανθράκων, οι ζώνες αλιείας κ.ο.κ.
Τι γίνεται αν μια χώρα έχει διενέξεις και διαφορές με άλλες για το εύρος των παραπάνω θαλασσίων ζωνών; Η ντιρεκτίβα αποφεύγει να θίξει αυτό το σκόπελο, καθώς είναι υπόθεση κάθε κ.μ. να λύσει αυτά τα θέματα, αλλά σαφώς επικαλείται τη διεθνή νομοθεσία και ειδικά το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) ως εργαλείο ρύθμισης. Άλλωστε το συγκεκριμένο Δίκαιο το έχει ήδη υιοθετήσει η Ε.Ε. ως βασικό της κανονιστικό κείμενο.
Η ντιρεκτίβα πάντως όριζε πως κάθε κ.μ. είχε περιθώριο να καταθέσει το χάρτη του (μετά από μελέτη βέβαια), έως τις 31 Μαρτίου 2021.
Τι έκανε η χώρα μας; Δεν ξεκινά από το 2014 κάποια διαδικασία μελέτης για το παραπάνω θέμα, και τελικά χάσαμε την προθεσμία. Έτσι το Δεκέμβριο του 2021, η Κομισιόν μας στέλνει σχετικά επιστολή-ειδοποίηση, στην οποία απαντάμε στις 1 Φεβρουαρίου 2022, χωρίς όμως να αναφέρουμε ημερομηνία που θα καταθέσουμε το σχεδιασμό μας. Στις 19 Απριλίου 2023 η Κομισιόν μας στέλνει νέα επιστολή ζητώντας να ολοκληρώσουμε την υποχρέωση μας εντός δύο μηνών. Στις 7 Ιουνίου 2023, απαντάμε ότι “δεν τα έχουμε καταφέρει, θα το κάνουμε εντός 3 ετών” (δηλαδή έως το 2026, 5 χρόνια αργότερα από το αρχικό μέγιστο όριο και 12 μετά την ντιρεκτίβα). Μάλιστα δηλώνουμε πως είχαμε “αντικειμενική αδυναμία να κάνουμε τον σχεδιασμό έως το 2021, γιατί το 2020 είχαμε κάνει την συμφωνία μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ με την Αίγυπτο, οπότε δεν είχαμε χρόνο να επικαιροποιήσουμε τους χάρτες μας”.
Έτσι, μετά από τόσες καθυστερήσεις, η Κομισιόν αποφασίζει να μας παραπέμψει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στο τέλος Δεκεμβρίου του 2023, το οποίο στις 27 Φεβρουαρίου 2025 ανακοινώνει την καταδικαστική για εμάς απόφαση του: ότι χωρίς πειστική αιτιολόγηση, καθυστερήσαμε την υποβολή θαλάσσιου χωρικού σχεδιασμού. Οπότε πλέον η χώρα μας κινδυνεύει και με σχετικό πρόστιμο.
Μετά από όλα αυτά, καταλήγουμε στην δημοσίευση χθες, του σχετικού σχεδιασμού, ο οποίος προβάλλεται και ως “κλείσιμο εκκρεμοτήτων με το παρελθόν”, χωρίς να εξηγείται πως και γιατί είχαν δημιουργηθεί οι εκκρεμότητες.
Σαφώς όμως η δημοσίευση αποτελεί θετικό βήμα. Ενδιαφέρον θα έχει να δούμε και πέρα από το γενικό χάρτη, τους ειδικούς, με όλες τις εκεί προβλέψεις (π.χ. ζώνες αλιείας, προστασίας περιβάλλοντος, εμπορικοί διάδρομοι), για να δούμε τι ακριβώς η χώρα μας θέλει για το θαλάσσιο χώρο της. Η ουσία παραμένει πως η χώρα μας αποτυπώνει σε χάρτη εκείνες τις θαλάσσιες ζώνες στις οποίες έχει κυριαρχία (δηλαδή τα εθνικά μας ύδατα, 6 μιλίων στο Αιγαίο και 12 στο Ιόνιο), συν τα δυνητικά όρια ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας τα οποία διεκδικούμε.
Στο χάρτη μάλιστα -και σωστά- γίνεται ένας συγκερασμός των συμφωνιών ΑΟΖ που έχουμε ήδη κάνει με Ιταλία και Αίγυπτο και άλλων ρυθμίσεων, ενώ για την υπόλοιπη έκταση χρησιμοποιούμε την αποτύπωση της “μέσης γραμμής”. Δηλαδή όπου η δική μας διεκδίκηση με βάση τον UCLOS, επικαλύπτεται με άλλων χωρών, μοιράζουμε τη μεταξύ μας απόσταση στη “μέση” και εκεί θεωρούμε πως πρέπει να γίνει η οριοθέτηση με διμερείς συμφωνίες. Να πούμε εδώ, πως η συγκεκριμένη πρακτική χρησιμοποιείται διεθνώς, αλλά δεν αποτελεί και “υποχρεωτική” μέθοδο επίλυσης τέτοιων διαφορών.
Τι σχέση έχει ο χάρτης με την ελληνική ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα
Μας κατοχυρώνει αυτός ο Χάρτης/σχεδιασμός σε θέματα ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας; Όχι και αυτό δηλώνεται και από τη δική μας πλευρά. Άλλωστε όπως αναφέρει και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο “η διαδικασία οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών έχει διαφορετικό αντικείμενο από τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό”. Δηλαδή εμείς σήμερα δηλώνουμε ένα σχέδιο χρήσης, στις περιοχές που έχουμε κυριαρχία και στις περιοχές που έχουμε (ή επιδιώκουμε να έχουμε) κυριαρχικά δικαιώματα, αλλά αυτό δεν υποχρεώνει γειτονικό κράτος, (βλέπε Τουρκία, Λιβύη κ.ο.κ.) να το αποδεχθεί ως έχει.
Επίσης, ξανά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, λέει πως ναι μεν έχουμε υποχρέωση να υποβάλλουμε τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό, αλλά “…η Ελληνική Δημοκρατία διατηρεί την ευχέρεια να καταρτίσει και να διαβιβάσει τα επίμαχα σχέδια και, κατά περίπτωση, να τα επικαιροποιήσει μεταγενεστέρως, ανάλογα με την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών της”.
Με απλά λόγια, εμείς δηλώνουμε το επιθυμητό και μετά, ανάλογα τι συμφωνίες οριοθέτησης κάνουμε, ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός θα αλλάξει αντίστοιχα. Άρα ο χάρτης δείχνει τι “θέλει η Ελλάδα ως ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα” και “τι χρήσεις θα κάνει σε αυτή την ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα, όταν ορίσει και συμφωνήσει με όλα τα γειτονικά κράτη τα όρια της”.
Είναι ο χάρτης της επιθυμήτης μας ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας, κάτι “πρωτοφανές”; Οχι. Έμμεσα η ελληνική πρόθεση είχε καταγραφεί στον νόμο 4001 του 2011 (“νόμος Μανιάτη” όπως αναφέρεται) ο οποίος ρύθμιζε τότε την αγορά ενέργειας στην Ελλάδα. Εκεί στο άρθρο 156, αναφερόταν πως το Ελληνικό Δημόσιο έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα να κάνει έρευνες και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες ζώνες της, εως το όριο των 200 μιλίων από τις ακτές μας, με βάση τον UNCLOS. Και πως στις “θαλάσσιες περιοχές….εκεί που δεν υπάρχει οριοθέτηση με παρακείμενα κράτη, εννοείται ως όριο υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ η μέση γραμμή”. Έτσι -έστω και με ενσωμάτωση σε ένα νόμο διαφορετικής στόχευσης από την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών- η Ελλάδα έδινε το δικό της ορισμό/προοπτική των περιοχών κυριαρχικών δικαιωμάτων, δηλαδή ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας. Τότε, δεν υπήρχε χάρτης, αλλά με την παραπάνω αναφορά μπορούσε να απεικονιστεί τι ακριβώς θέλαμε.
Τελικά έχει αξία ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός που ανακοινώσαμε; Ναι και σημαντική. Καθώς, έστω και έμμεσα, απεικονίζουμε τι εμείς θέλουμε για ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα, δηλώνοντας το μέγιστο δυνατό που μας προσφέρει ο UNCLOS (που όμως δεν είναι δεδομένο ότι θα το καταφέρουμε, γιατί όπως είπαμε -και ήδη έχουμε κάνει στην πράξη- μπορεί με διμερείς συμβιβαστικές συμφωνίες με παρακείμενα κράτη να αλλάξει). Ακόμη, το δικό μας δυνητικό μέγιστο ανακοινώνεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία θα το ενσωματώσει στον ενωσιακό θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό, με τις όποιες βέβαια πιθανές αλλαγές και εξελίξεις. Έχουμε λοιπόν ένα βήμα διπλωματικής μας εξωστρέφειας, απαραίτητο, που έπρεπε να έχει γίνει και νωρίτερα.
Το γιατί καθυστέρησε τόσο από δική μας πλευρά αυτό το βήμα; Ας υποθέσουμε καλόπιστα πως εντάσσεται σε κάποιο ευρύτερο γεωπολιτικό μας σχέδιο. Καλό θα ήταν πάντως ο σχετικός χάρτης μας, να μη συνοδευόταν από ορθογραφικά λάθη και μερικές ασύντακτες διατυπώσεις, που αν μη τι άλλο δείχνουν βεβιασμένο, και να υπήρχε μεγαλύτερη επίσημη ανάλυση της όλης διαδικασίας και σημασίας.
Ο χάρτης της Σεβίλλης και τι δείχνει
Να εξηγήσουμε εδώ και το θέμα του “Χάρτη της Σεβίλλης” το οποίο έχει μάλλον παρεξηγηθεί στην Ελλάδα. Μια ερευνητική ομάδα στο Πανεπιστήμιο της Σεβίλλης στην Ισπανία, είχε κάνει το 2004 μια δημοσίευση σχετικά με τα πιθανά όρια της ΑΟΖ των κρατών-μελών της Ευρωπαικής Ένωσης, με σχετικό χάρτη. Η μελέτη (που είχε συνέχεια), έγινε και με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση και ζητήθηκε από τα κράτη-μέλη να στείλουν τις δικές τους “αποτυπώσεις”, χωρίς όμως αυτό να είναι δεσμευτικό. Έτσι ο χάρτης που κυκλοφόρησε και έδειχνε για την Ελλάδα το μέγιστο δυνατό εύρος της ΑΟΖ της, δηλαδή σε απόσταση 200 μιλίων από όλες τις ακτές της (ηπειρωτικής χώρας και νήσων) και με χρήση της “μέσης γραμμής” όπου υπήρχε επικάλυψη με απέναντι/παρακείμενη χώρα, πράγματι ήταν πολύ χρήσιμος και δημιούργησε και βάση συζήτησης. Χωρίς όμως να θεωρηθεί “επίσημος”, “εφαρμοσμένος” και “υποχρεωτικός” αν και παραμένει ως αποτύπωση και χρησιμοποιείται συνεχώς για ενδεικτικούς λόγους. Μάλιστα η ίδια η Ελλάδα το έχει δηλώσει αυτό στον ΟΗΕ, ότι δηλαδή δεν δεσμεύεται από “μια ακαδημαϊκή αποτύπωση”.
Η Τουρκία όμως, βλέποντας τον χάρτη και τη διάδοση που είχε, προφανώς ανησύχησε, γιατί ακριβώς οι δικές της διεκδικήσεις για ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα είναι πολύ διαφορετικές και εις βάρος της Ελλάδας. Έτσι η Άγκυρα “σήκωσε” το θέμα και συνεχώς δηλώνει πως ο χάρτης είναι “θεωρητικός” (που είναι), και πως δεν την δεσμεύει και πως δεν θα δεχθεί ποτέ τέτοια όρια. Και αντίθετα, προβάλλει τις δικές αντιλήψεις, ότι τα νησιά του Αιγαίου δεν έχουν καν υφαλοκρηπίδα, το ίδιο και το Καστελόριζο, μετά έβαλε και το τουρκολιβυκό συμφωνητικό για διαμοιρασμό ΑΟΖ κ.ο.κ. Συνοπτικά λοιπόν, ο χάρτης της Σεβίλλης (που τα όρια του και εμείς τα υιοθετούμε γιατί είναι το καλύτερο δυνατό για εμάς, αλλά δεν μπορούμε μονομερώς να τα επιβάλλουμε), δεν αποτελεί “επίσημη” οριοθέτηση.
Η επόμενη μέρα και οι τουρκικές αντιδράσεις
Το ζητούμενο από εδώ και πέρα; Να μην παραπλανηθούμε εντός Ελλάδος ότι ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός έχει άλλο/ειδικότερο/μεγαλύτερο βάρος από το πραγματικό. Ακόμη να μην πέσουμε σε κάποιο βερμπαλισμό, θριαμβολογία ή καταστροφολογία, που θα καλλιεργεί την ήδη σύγχυση για τα θέματα ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδας, κυριαρχίας, κυριαρχικών δικαιωμάτων κ.λπ. που υπάρχει σε μεγάλη μερίδα των πολιτών μας.
Και βεβαίως να είμαστε έτοιμοι να “υπερασπίσουμε” αυτό τον σχεδιασμό, όταν -αργά ή γρήγορα- θα δούμε την Τουρκία να ανακοινώνει και επίσημα τον δικό της, που θα φθάνει στο μέσο του Αιγαίου (όπως είδαμε στην σχετική μελέτη του πανεπιστημίου της Αγκύρας). Αλλά και θα συνοδεύεται αυτή η ανακοίνωση -το πιθανότερο- με κάποια μέτρα “θαλάσσιας βιώσιμης ανάπτυξης” της γειτονικής χώρας, που ως τέτοια θα ανακοινωθούν, αλλά στην πράξη θα είναι πεδίο δοκιμής των δικών μας επιδιώξεων/αντοχών/εξουσιών.
