Το ότι η δοκιμαστική εκτόξευση του βαλλιστικού πυραύλου Tayfun στις 18 Οκτωβρίου από την Τουρκία είναι κάτι το σημαντικό αμυντικά δεν μπορούμε να το αμφισβητήσουμε. Το ζήτημα είναι πως από τότε μέχρι σήμερα, παραμένουν πολλά σημεία θολά, τόσο για το ίδιο το οπλικό σύστημα, όσο και για την πραγματική διάσταση της εμφάνισης του. Τα οποία εντείνονται από τη μεθοδευμένη έπαρση και προκλητικότητα των τουρκικών δηλώσεων, όπως π.χ. την πρόσφατη του Ερντογάν, ότι “η Αθήνα είναι στην εμβέλεια του” και “έχουμε τρελάνει τους Έλληνες”. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν στις επόμενες γραμμές να αναλύσουμε όσα περισσότερα μπορούμε οργανώνοντας το κείμενο μας σε 4 διακριτά μέρη:
- Την πυραυλική τεχνογνωσία της Τουρκίας
- Τις ικανότητες του ίδιου του όπλου
- Την απειλή που παρουσιάζει για την Ελλάδα
- Το πως μπορεί να αντιμετωπιστεί
Πριν ξεκινήσουμε όμως κάνουμε μια παραδοχή και μια διευκρίνηση. Η παραδοχή είναι πως οι επιδόσεις της δοκιμής του Tayfun (Τυφώνας) είναι αυτές που ανακοίνωσε η Τουρκία. Δηλαδή ότι η δοκιμή είχε εμβέλεια 561 χιλιομέτρων και η βολή χρειάστηκε 458 δευτερόλεπτα (κάπου 7,5 λεπτά) για να ολοκληρώσει την τροχιά της. Γιατί το λέμε αυτό; Γιατί η δοκιμή έγινε παράλληλα στα τουρκικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας, από το παραθαλάσσιο αεροδρόμιο Rize Artvin προς τα δυτικά, στη Σινώπη. Μια περιοχή δηλαδή που σήμερα -αλλά και εδώ και πολλές δεκαετίες- «καλύπτεται» διαρκώς από ισχυρά ραντάρ του ΝΑΤΟ, και Ρωσικά από την απέναντι πλευρά. Αλλά και λίγες δεκάδες χιλιόμετρα βορειότερα, είναι εδώ και μήνες, καθημερινές οι πτήσεις αμερικανικών κατασκοπευτικών αεροσκαφών που παρακολουθούν τις κινήσεις του ρωσικού στόλου όπως και τη γενικότερη ρωσική δράση στην Ουκρανία.
Έχουμε δηλαδή μια τουρκική δοκιμή η οποία γίνεται τόσο «φανερά» και τόσο σίγουρα υπό ηλεκτρονική παρακολούθηση που φαίνεται να επιζητά την πιστοποίηση της. Και μέχρι σήμερα καμία «τρίτη» πλευρά, επίσημα, ή ανεπίσημα, δεν έχει αμφισβητήσει τα όσα εξήγγειλαν οι Τούρκοι από πλευράς επιδόσεων.
Είναι η παραδοχή μας απόλυτη; Σε μεγάλο βαθμό ναι γιατί ακόμη και αν το βλήμα δεν είναι ικανό σήμερα για τέτοιες επιδόσεις που ισχυρίζονται οι Τούρκοι, όπως θα εξηγήσουμε στη συνέχεια, αυτές μπορεί να επιτευχθούν στο πλαίσιο της υπάρχουσας τουρκικής τεχνογνωσίας. Άρα, ακόμη και αν ο Tayfun από πλευράς εμβελείας χωλαίνει, αυτό δεν μας εξασφαλίζει ότι πολύ γρήγορα θα πετύχει τέτοια νούμερα εκατοντάδων χιλιομέτρων. Άρα ως απειλή, είτε τρέχουσα είτε σε λίγα χρόνια, το αποτέλεσμα για εμάς είναι το ίδιο. Πρέπει να τον αντιμετωπίσουμε.
Να πούμε εδώ πως κακώς στην Ελλάδα μεταφέρθηκε -από αναπαραγωγή μιας είδησης του πρακτορείου Bloomberg- πως η δοκιμή ήταν «μυστική». Όπως εξηγήσαμε παραπάνω, μυστική δοκιμή στην περιοχή που έγινε, δεν υφίσταται ως έννοια. Ενώ τα τουρκικά Μέσα Ενημέρωσης και μετέδωσαν το γεγονός και βίντεο έδειξαν από την εκτόξευση και το σχολίασαν αναλυτικά. Και η πολιτική ηγεσία της χώρας από τότε, και σίγουρα για πολύ καιρό ακόμη, το «θυμίζει» και το διαφημίζει και μας απειλεί με αυτό το όπλο. Καμία μυστικότητα λοιπόν, η Τουρκία και ήθελε να προβάλλει και πρόβαλλε τη συγκεκριμένη δοκιμή.
Η διευκρίνηση τώρα: Η Τουρκία δεν παραβιάζει κάποια διεθνή συνθήκη αναπτύσσοντας τέτοια βαλλιστικά όπλα. Είναι δικαίωμα της, όπως και δικαίωμα δικό μας, ελληνικό, να κάνουμε το ίδιο, εφόσον (μακάρι) αποφασίσουμε την επένδυση για έρευνα και ανάπτυξη ή τουλάχιστον προμήθεια αναλόγων όπλων. Αυτό που υπάρχει είναι το καθεστώς (αλλά όχι συνθήκη) Missile Technology Control Regime (ΜΤCR), στο οποίο μετέχουν εθελοντικά 35 χώρες, ανάμεσα τους Ελλάδα και Τουρκία. Το οποίο -εθελοντικό το ξαναλέμε- καθεστώς προσπαθεί να περιορίσει την διάδοση τέτοιων όπλων. Όχι την ανάπτυξη για ίδια χρήση, αλλά την πώληση του σε τρίτους.
Fateh-110: Θα αγοράσει και βαλλιστικούς πυραύλους η Ρωσία από το Ιράν;
Έτσι οι 35 χώρες, ανάμεσα τους και οι υπερδυνάμεις ΗΠΑ και Ρωσία και Ινδία (αλλά όχι η Κίνα), δεσμεύονται ότι δεν θα κάνουν εξαγωγή συστημάτων μεταφοράς (πυραύλων όλων των τύπων) με κάτω όριο τα 300 χιλιόμετρα εμβέλεια και ικανότητα μεταφοράς πολεμικής κεφαλής 500 κιλών. Ο λόγος είναι πως ένας τέτοιος πύραυλος (μπορεί να είναι βαλλιστικός ή cruise), με αυτές τις προδιαγραφές, είναι ικανός να φέρει πυρηνική κεφαλή ή άλλο όπλο μαζικής καταστροφής. Οπότε ο αυτοπεριορισμός γίνεται για να μειωθεί η πιθανότητα να κυκλοφορήσουν οι φορείς τέτοιων όπλων.
Εφαρμόζεται η MTCR; Σε κάποιο βαθμό ναι και υπάρχει μια διεθνής “συστολή” να μην βρεθεί κάποιο από τα μετέχοντα κράτη εκτεθειμένο ότι την παραβιάζει. Αλλά αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές η εφαρμογή δεν είναι πλήρης. Οι κατασκευαστές βαλλιστικών πυραύλων και πυραύλων cruise παρουσιάζουν πολλά μοντέλα τους να έχουν πολεμική κεφαλή 470-480 κιλών (δηλαδή κάτι λιγότερο από τα 500 πού είναι το όριο) και εμβέλεια 270-280 χιλιομέτρων (και εδώ συμβατικά). Με μόνιμη την υποψία όμως, πως αυτό μπορεί είναι μια τυπική αναγραφή, στην καλύτερη περίπτωση να έχει μπει στον πύραυλο κάποιο λογισμικό που απαγορεύει τον προγραμματισμό πορείας/στόχου πέραν των 300 χιλιομέτρων. Στην ουσία τώρα, για το τουρκικό νέο όπλο:
1. Τουρκική πυραυλική τεχνογνωσία, ένα πρόγραμμα πολλών ετών
Πολλές φορές μελετάμε την Τουρκία από τη δική μας, ελληνική προοπτική. Το οποίο όμως είναι λάθος καθώς αυτό μας περιορίζει ασφυκτικά στο να κατανοήσουμε πως η Τουρκία σκέφτεται και κυρίως δρα. Έτσι για την Άγκυρα, η αναζήτηση πυραυλικής τεχνογνωσίας είναι μια υπόθεση κάπου 30 ετών, και ξεκινά περίπου από τον 1ο Πόλεμο του Κόλπου, το 1991, όταν -τουλάχιστον θεωρητικά- η χώρα φάνηκε εκτεθειμένη στους πυραύλους Scud του Ιράκ. Οι τελευταίοι πρέπει να αναφερθούν, καθώς το σχέδιο τους -σοβιετικό της δεκαετίας του ’60- αποτελεί έως και σήμερα την τεχνολογική βάση εξέλιξης των περισσότερων βαλλιστικών πυραύλων που κυκλοφορούν, κυρίως στον Αραβικό κόσμο και στην Άπω Ανατολή.
Για την Τουρκία λοιπόν η απειλή των ιρακινών Scud, αλλά και στη συνέχεια η διάδοση αυτών των πυραύλων στις γειτονικές Συρία, Αρμενία, Ιράν (με πολλές τοπικές αναπτύξεις και εξελίξεις τους), προφανώς το μεγάλο σοβιετικό-ρωσικό οπλοστάσιο, η παρεμφερής απειλή των ισραηλινών βαλλιστικών πυραύλων Jericho (όταν Τουρκία και Ισραήλ «έσπασαν» τις σχέσεις τους από το 2010 και μετά) αλλά και η προμήθεια από την Ελλάδα των πυραύλων ATACMS που αξιοποιούνται από τους εκτοξευτές MLRS, ώθησε τη χώρα στο να αναζητήσει τη δική της πυραυλική τεχνογνωσία και προμήθεια. Όπου η αναζήτηση ήταν διπλής αιχμής, τόσο για τεχνολογία βαλλιστικών πυραύλων και πυραύλων cruise, όπως για προμήθεια αντιαεροπορικών συστημάτων, ικανών να αντιμετωπίζουν τέτοια βλήματα.
Το τελευταίο μάλιστα οδήγησε την Άγκυρα και στους αντιαεροπορικούς-αντιβαλλιστικούς ρωσικούς S-400, αφού είχε ζητήσει-παζαρέψει τα πάντα: από αμερικανικούς Patriot, αγγλογαλλικούς SAMP/T έως και κινεζικούς HQ-9. Να θυμίσουμε επίσης πως η Τουρκία μετέχει στην νατοϊκή αντιβαλλιστική ασπίδα η οποία ενεκρίθη στην Σύνοδο της Λισαβώνας της Συμμαχίας, το 2010, ενώ ήδη η Άγκυρα φιλοξενεί ένα κεντρικό ραντάρ της «ασπίδας», στο Kurecik στην κεντρική Τουρκία (ένα Raytheon AN/TPY-2, εμβελείας χιλιάδων χιλιομέτρων) από το 2012. Το ραντάρ ανήκει και επανδρώνεται από τις ΗΠΑ.
Καθοριστική στην τουρκική αναζήτηση πυραυλικής γνώσης ήταν η συνεργασία με την Κίνα, που όπως είπαμε δεν μετέχει στο καθεστώς MTRC και δεν έχει σοβαρό πρόβλημα να εξάγει τέτοια βλήματα, ειδικά αν δεν είναι και κορυφαίας τεχνολογίας. Αλλά η Τουρκία δεν έψαχνε μόνο την αγορά κάποιων βλημάτων. Καθώς είναι πάγια πολιτική της, από το 1974 και μετά, η ανάπτυξη εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, μια απόφαση που πάρθηκε τότε, όταν λόγω εισβολής στην Κύπρο βρέθηκε υπό διεθνές εμπάργκο όπλων (που δεν κράτησε πολύ βέβαια). Έτσι για την Τουρκία κάθε αγορά οπλικού συστήματος πρέπει να συνοδεύεται από τοπική παραγωγή, αλλιώς δεν έχει νόημα.
Νέο κομβικό στοιχείο; Η ίδρυση της εταιρίας Roketsan το 1988, η οποία από τότε είχε ως κεντρικό σκοπό την ανάπτυξη πυραυλικών συστημάτων, με μετόχους -σήμερα- τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις κατά 55%, την Aselsan κατά 15%, την επίσης κρατική εταιρία πυρομαχικών MKE με 15% και το υπόλοιπο σε τράπεζες και επενδυτές. Φέτος μάλιστα η Roketsan κατετάγη στις 100 μεγαλύτερες αμυντικές εταιρίες διεθνώς, στην 86η θέση, σύμφωνα με την κατάταξη του Defence News, με τζίρο για το 2021, 814 εκατ. δολάρια.
Η Roketsan έκτοτε θα «σηκώσει» το βάρος της πυραυλικής έρευνας και παραγωγής στην Τουρκία με τη συμφωνία με την κινεζική CPMIEC το 1997 να δίνει το έναυσμα. Η τότε συναλλαγή, αξίας 250 εκατ. δολαρίων, αφορούσε την εξαγωγή του συστήματος WS-1, μη κατευθυνόμενων ρουκετών, διαμέτρου 302 χιλιοστών, εμβελείας 100 χιλιομέτρων με πολεμική κεφαλή 150 κιλών. To κινεζικό πακέτο προέβλεπε την εξαγωγή 5 εκτοξευτών και συνοδευτικών οχημάτων, όπως και 200 ρουκετών αλλά και τα σχέδια για την τοπική παραγωγή τους, κάτι που στην πορεία απέδωσε το σύστημα Kasirga για τον Τουρκικό Στρατό.
To τελευταίο έχει εξελιχθεί στο πέρασμα των ετών και σήμερα είναι γνωστό ως TRG-300 Tiger (ή Kaplan) με εμβέλεια που φθάνει τα 120 χιλιόμετρα, με κεφαλή 105 κιλών (ή 90 χιλιομέτρων με κεφαλή 180 κιλών) και βελτιωμένη ευστοχία με ενσωμάτωση αδρανειακής πλοήγησης και υποβοήθηση μέσω GPS/GLONASS. Τουρκικές πηγές αναφέρουν ότι έχουν παραδοθεί έως σήμερα 18 εκτοξευτές με απόθεμα 244 πυραύλων. To ίδιο σύστημα έχει πωληθεί κιόλας στο Αζερμπαϊτζάν, το οποίο το χρησιμοποίησε το 2020, στον πόλεμο του με την Αρμενία.
Η συνεργασία με την Κίνα είχε συνέχεια, καθώς το 1998 ακολούθησε νέα συμφωνία αξίας 300 εκατ. δολαρίων πάλι με την CPMIEC, για πώληση μιας πυροβολαρχίας τακτικών βαλλιστικών πυραύλων μικρού βεληνεκούς B611, διαμέτρου 600 χιλιοστών, με πολεμική κεφαλή 470-480 κιλών και εμβέλεια 150 χιλιομέτρων. Το ίδιο κινεζικό όπλο έχει αγοράσει, ως BP-12A, και το Κατάρ, γνωστό για τις στενές του σχέσεις με την Άγκυρα. Και εδώ υπήρξε μεταφορά τεχνογνωσίας που απέδωσε το τοπικό τουρκικό σύστημα βαλλιστικών πυραύλων J-600T Yildirim, σε φορέα, με ένα πύραυλο σε ράγα εκτόξευξης. Το απόθεμα πυραύλων που έχει παραχθεί εκτιμάται σε τουλάχιστον 100, έχοντας εξελιχθεί από τη Roketsan τόσο σε εμβέλεια όσο και σε ακρίβεια στόχευσης, πάλι με INS/GPS/GLONASS.
Πάνω σε αυτή τη τεχνολογική βάση έχουμε την εμφάνιση και του πυραύλου Bora (ουσιαστικά ένα νέο στάδιο των Yildirim), διαμέτρου 610 χιλιοστών, μικτού βάρους 2,5 τόνων, και με εμβέλεια στα 300+ χιλιόμετρα (κατ’ εκτίμηση), ο οποίος πλέον είναι σε κάνιστρο, με δύο να μεταφέρονται από κινητό εκτοξευτή, ένα όχημα 8Χ8 της ΜΑΝ. Ο Bora προφανώς διατηρεί το σύστημα κατεύθυνσης INS/GPS των Yildirim. Δεν είναι γνωστό πόσοι εκτοξευτές και πύραυλοι Bora έχουν ενταχθεί στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις, υπάρχουν διάφορες αναφορές για κάποιες δεκάδες πυραύλους χωρίς όμως να μπορούν να επιβεβαιωθούν.
O Bora προσφέρεται και για εξαγωγή με το όνομα Khan, αλλά δηλώνεται ως «κάτω των 300 χιλιομέτρων σε εμβέλεια», ακριβώς για να μην ξεπερνά το όριο του καθεστώς MTCR. Μάλιστα, στις 3 Νοεμβρίου ανακοινώθηκε και η πρώτη πώληση του, στην Ινδονησία.
Πρώτος πελάτης για τον τουρκικό βαλλιστικό πύραυλο Bora, η Ινδονησία
Αξιοσημείωτο εδώ είναι πως ο Bora “δοκιμάστηκε” επιχειρησιακά το 2019 κατά κουρδικού στόχου στο Ιράκ (όπως φαίνεται στο παρακάτω βίντεο).
Είχε και άλλες διεθνείς βοήθειες Τουρκία στην πυραυλική της έρευνα; Μπορούμε να υποθέσουμε πως ναι, αλλά όχι σε τι έκταση. Η πιο γνωστή χώρα είναι το Πακιστάν, το οποίο έχει εξελίξει οικογένειες βαλλιστικών βλημάτων, μικρής, μέσης και μεγάλης εμβελείας (ενδεικτικά τα βλήματα Abdali, Hatf, Shaheen, Babur).
Μπορούμε επίσης να θεωρούμε δεδομένο πως η Τουρκία έχει στην διάθεση της κάποια παλαιά Scud, από τα τόσα που έχουν πωληθεί σε αραβικές χώρες και τα έχει μελετήσει, πιθανά να έχει δει και αναλύσει τα βλήματα OTR-21 Tochka που διαθέτει το Αζερμπαϊτζάν, ίσως και τα πιο νέα Polonez, δηλαδή τους βαλλιστικούς πυραύλους εμβελείας 200 χιλιομέτρων που αγοράστηκαν από τους Αζέρους από την Λευκορωσία το 2018, οι οποίοι και αυτοί έχουν κινεζική τεχνογνωσία!
Δεν αποκλείεται να συνεχίζεται η επαφή με την Κίνα, ενώ άφθονη τεχνογνωσία τουλάχιστον μεσαίας τεχνολογίας, μπορεί να προσφέρει η Ρωσία, αλλά και η Ουκρανία. Η οποία διαθέτει σημαντική αεροδιαστημική βιομηχανία και ειδικά σε βλήματα μεγάλου βεληνεκούς, από τη σοβιετική εποχή. Π.χ. από την εταιρία Pivdenmash, την παλαιά Yuzhmash, που κατασκεύαζε τους διηπειρωτικούς SS-24 επί Σοβιετίας, αλλά και πρόσφατα έχει σχεδιάσει το βαλλιστικό βλήμα μικρού βεληνεκούς Hrіm-2, που μάλλον ήδη έχει δει δράση από τον Ουκρανικό Στρατό εναντίον των Ρώσων. Η συνεργασία με την Ουκρανία είναι ήδη γνωστή σε τέτοια θέματα, αλλά δεν ξέρουμε πόσο μακριά έφθασε, αν ξεκίνησε πριν τη ρωσική εισβολή, αν συνεχίζεται και πολλά ακόμη. Κρατάμε πάντως ένα βασικό στοιχείο. Τεχνογνωσία υπάρχει διεθνώς και η Τουρκία έχει πρόσβαση σε αυτή.
Για να συνοψίσουμε έως εδώ: Η Τουρκία είχε από το 1974 πολιτική αυτονόμησης των εξοπλιστικών της προσπαθειών, από το 1990 (περίπου) είναι σε αναζήτηση πυραυλικής τεχνογνωσίας, την οποία την βρήκε μέσω Κίνας. Στη διαδρομή με δική της έρευνα και εξειδικευμένη εταιρία, εξέλιξε και βελτίωσε τα συστήματα που είχε αγοράσει και τα παράγει πλέον τοπικά, ενώ συνεχίζει την ανάπτυξη νέων εκδόσεων short-range ballistic missile (SRBM). Και πάντα «συλλέγοντας» δεδομένα και τεχνολογία από τις εκάστοτε χώρες με τις οποίες είναι σε στενή σχέση.
Μια διαδικασία δηλαδή που δεν είναι καθόλου ξαφνική, δείχνει πρόγραμμα και προφανώς θα έχει κάποια στιγμή και εντυπωσιακά εξελικτικά στάδια. Τελικός στόχος; Τουλάχιστον ο εξαγγελμένος είναι να αποκτήσει η Άγκυρα συστήματα που να φθάνουν και τα 2.500 χιλιόμετρα σε εμβέλεια (!) -π.χ. το Yildirim έκδοση 4- ώστε η χώρα να καταταχθεί στις λιγοστές διεθνώς που διαθέτουν τέτοιες ικανότητες και να κατοχυρώσει έτσι και τη θέση της ως περιφερειακή δύναμη.
Tayfun: Οι ικανότητες του νέου όπλου
Είπαμε ήδη πως η Τουρκία έχει ήδη 2 βασικές γραμμές παραγωγής πυραυλικών συστημάτων αξιόλογου βεληνεκούς, τα διαμέτρου 300 χιλιοστών Kasirga/Tiger και τα 600 χιλιοστών Yildirim/Bora/Khan. Ο νέος Tayfun που εντάσσεται; Μπορούμε με αρκετή σιγουριά να υποθέσουμε, πως παρά τη νέα ονομασία, ο Tayfun δεν είναι κάτι άλλο από ένας Bora 2, δηλαδή η εξέλιξη του, πιο σωστά ένα ακόμη βήμα στην ίδια γραμμή έρευνας που ξεκινά από τα κινεζικά B611.
Να τονίσουμε εκ νέου, πως υπάρχουν διεθνώς πολλά βαλλιστικά συστήματα που μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους, ακριβώς γιατί βασίζονται στις ίδιες τεχνολογίες/επιλύσεις. Π.χ. τα κινεζικά B611 μοιάζουν σε επιδόσεις/σχεδίαση με τα επίσης κινεζικά Dongfeng 11/12 (άλλης εταιρίας), με τα πακιστανικά Hatf-1, ίσως με τα ιρανικά Fateh-110. Βλήματα δηλαδή παρεμφερούς τεχνογνωσίας που οι εκάστοτε χώρες κατασκευαστές προσπαθούν να βελτιώσουν σε 3 τομείς: Εμβέλεια, πολεμικό φορτίο και κυρίως ακρίβεια. Ας τα δούμε αναλυτικά:
Α. ΕΜΒΕΛΕΙΑ: Ο Tayfun λοιπόν που σε διαστάσεις/μεταφορά σε κάνιστρο/φορέα εκτόξευσης μοιάζει πολύ με τον Bora (ο οποίος πρωτοδοκιμάστηκε το 2017, πάλι στη Μαύρη Θάλασσα) φαίνεται να είναι το ίδιο περίπου βλήμα, κάτι που παραδέχονται και τουρκικά ΜΜΕ, αλλά με αυξημένη εμβέλεια. Πως μπορεί να γίνει αυτό; Υπάρχουν αρκετοί τρόποι, όλοι δοκιμασμένοι.
Ο πρώτος είναι με μεγέθυνση του αρχικού βλήματος, ώστε να αυξηθεί η χωρητικότητα του προωθητικού καυσίμου. Ο δεύτερος είναι να μειωθεί το βάρος της πολεμικής κεφαλής, π.χ. να πάει στα 250 κιλά ώστε το υπόλοιπο βάρος να γίνει κι αυτό καύσιμο. Τρίτη τεχνική είναι να ελαφρύνει δομικά ο πύραυλος, π.χ. με χρήση συνθετικών υλικών αντί για μεταλλικά, κάτι που μάλλον έχει ήδη γίνει. Τέταρτη «διαδρομή» και πιο δύσκολη τεχνολογικά, είναι να βελτιωθεί ο πυραυλικός κινητήρας π.χ. με αύξηση της ροής τροφοδοσίας του καυσίμου. Οι προσεγγίσεις αυτές έχουν δοκιμαστεί πολύ σε Ιράν και Πακιστάν (οι δύο χώρες αυτές έχουν μια διεθνή «πρωτοπορία» στο να αναπτύσσουν εγχώρια πυραυλικά συστήματα με πολύ παρεμφερή πειραματισμό).
Για το τελευταίο, είπαμε στην αρχή πως αποδεχόμαστε την ανακοινωμένη τουρκική επίδοση στην δοκιμή της 18ης Οκτωβρίου για 561 χιλιόμετρα. Εδώ, από ανοικτές πηγές, που μιλούν για την εντεινόμενη τουρκική προσπάθεια να εξελίξει τα βαλλιστικά της βλήματα σε τάξη τουλάχιστον 700 χιλιομέτρων, μπορούμε να υποθέσουμε πως ο Tayfun μάλλον θα φθάσει αυτό το νούμερο, καθώς στην πρώτη δοκιμαστική βολή πάντα εξετάζεται η λειτουργικότητα του συστήματος και δεν επιδιώκεται η διακρίβωση των ορίων επιδόσεων του. Άρα όπως ο Bora δηλωνόταν σε εμβέλεια κάπου στα 280 χιλιόμετρα, και κατά πάσα πιθανότητα τα ξεπερνά, έτσι και ο Tayfun δεν είναι απίθανο να πετύχει -σε ιδανική βολή- 700 χιλιόμετρα εμβέλεια. Όπου όμως στα όρια της μεγίστης εμβέλειας θα έχει μειωθεί και η ακρίβεια βολής του.
Β. ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΦΟΡΤΙΟ: Όπως είπαμε ο αρχικός Bora έχει πολεμική κεφαλή βάρους μισού τόνου (ή κάτι λιγότερο, ακριβώς για να μην «θιχθεί» το καθεστώς της MTCR…). Το βάρος αυτό όμως πρέπει να είναι το ανώτερο που μπορεί να φέρει και ο Tayfun, καθώς όπως είπαμε, οι τεχνικές αύξησης της εμβέλειας σε παρεμφερείς πυραύλους, συνήθως οδηγούν σε μείωση του πολεμικού φόρτου.
Το τελευταίο όμως, ακόμη και σε εκδοχή π.χ. 250 κιλών είναι σημαντικό. Συγκριτικά ένα συμβατικό βλήμα πυροβόλου 155 χιλιοστών, όπως π.χ. αυτά που βάλλουν τα ελληνικά αυτοκινούμενα πυροβόλα M-109, φέρει κάπου 7 κιλά εκρηκτικού. Στα βαλλιστικά βλήματα η κεφαλή μπορεί να είναι πολλών τύπων, υψηλής εκρηκτικότητας, θραυσματογόνα (π.χ. με χιλιάδες σφαιρίδια ενσωματωμένα που διασκορπίζονται), με υποπυρομαχικά, διατρητική κ.λπ. Η εκρηκτική ισχύς αυξάνεται πέρα από εκείνη του φορτίου εκρηκτικών, καθώς «μετέχει» σε αυτή το σύνολο του βλήματος που πέφτει με μεγάλη ταχύτητα, λειτουργώντας και αυτό στην μεγιστοποίηση της καταστροφικότητας.
Έτσι μια κεφαλή 500 κιλών εκρηκτικών είναι αρκετή για να προκαλέσει συντριπτική ζημιά σε συμβατικής κατασκευής κτήρια σε ακτίνα 30 μέτρων (ή πολύ σοβαρές ζημιές σε ακτίνα 50 μέτρων). Αν είναι θραυσματογόνα, εξαπολύοντας δηλαδή χιλιάδες μικρά θραύσματα βάρους λίγων γραμμαρίων, η φονικότητα της σε ανοιχτό χώρο πολλαπλασιάζεται ραγδαία κ.ο.κ. Οπότε, είτε με το μέγιστο (κοντά στα 500 κιλά) είτε με το ήμισυ φορτίο (περίπου 250) ένα βαλλιστικό βλήμα με ταχύτητα επανεισόδου στα 3,5-4 Mach έχει μεγάλη καταστροφική ισχύ, η οποία μπορεί να αυξηθεί ανάλογα το στόχο και την επιλογή τύπου κεφαλής.
Γ. ΑΚΡΙΒΕΙΑ ΒΟΛΗΣ: Είναι το πιο κρίσιμο συστατικό για την απόδοση ενός βαλλιστικού πυραύλου. Εδώ υπεισέρχεται η έννοια της πιθανότητας κυκλικού σφάλματος (Circular Error Probability, CEP) η οποία απλά λέει το εξής: Αν εκτοξευθούν πολλά βλήματα, το 50% αυτών σε τι ακτίνα θα πέσει από τον στόχο. Προφανώς όσο πιο μικρό το CEP τόσο μεγαλύτερη η ακρίβεια ενός πυραύλου. Για τα συμβατικά εκρηκτικά φορτία που συζητάμε η μεγάλη ακρίβεια είναι αυτή που θα μετατρέψει τον πύραυλο από μεσαία απειλή σε σοβαρή. Καθώς μπορεί να γίνει καλύτερη στοχοποίηση, ακόμη και σχετικά μικρών στόχων, αλλά και χρήση λιγότερων βλημάτων, μιας και τα περισσότερα θα πέσουν πολύ κοντά εκεί που προορίζονται.
Τι ακρίβεια μπορεί να έχει ο Tayfun; Ο προκάτοχος του, ο Bora/Khan, δηλώνεται από τη Roketsan με CEP ίσο ή κάτω των 10 μέτρων. Κάτι που μπορούμε να απορρίψουμε, προς το παρόν τουλάχιστον, καθώς τόσο υψηλή ακρίβεια σε βαλλιστικά βλήματα μπορούν να ισχυριστούν ελάχιστες χώρες, κυρίως ΗΠΑ και Ρωσία, όπου αυτό είναι και κοντά στο όριο μιας συνδυασμένης καθοδήγησης INS (αδρανειακής πλοήγησης) με υποβοήθηση με σήματα GPS/GLONASS. Οι μεγαλύτερες ακρίβειες, κάτω από 10 μέτρα, επιτυγχάνονται με παράλληλη χρήση οπτικής αναγνώρισης του στόχου συν με συστήματα παρακολούθησης αναγλύφου, που όμως εφαρμόζονται σε πυραύλους cruise και όχι σε βαλλιστικά βλήματα.
Σύμφωνα με τον επίκουρο καθηγητή Πολιτικών Επιστημών, Sitki Egel, του Οικονομικού Πανεπιστήμιου της Σμύρνης, το CEP του Bora εκτιμάται κάτω των 50 μέτρων, το οποίο όμως πρέπει να αξιολογήσουμε ως επαρκές για το ρόλο του. Καθώς μια πολεμική κεφαλή 250-500 κιλών, ειδικά αν περιέχει υποπυρομαχικά που διασκορπίζονται, με CEP <50 μέτρων (π.χ. κάπου στα 30 μέτρα) μπορεί να προκαλέσει αξιόλογη ζημιά σε μη προστατευμένους στόχους, όπως π.χ. ένα διάδρομο απογείωσης, ή στην κεραία μεγάλων ραντάρ, ή σε ένα κέντρο διανομής ρεύματος. Μπορούμε λοιπόν να κάνουμε εδώ την υπόθεση-παραδοχή πως ο Tayfun κυμαίνεται σε παρεμφερή ακρίβεια με τον Bora, προσφέροντας όμως σχεδόν υπερδιπλάσια εμβέλεια.
Το κρίσιμο ερώτημα εδώ είναι αν έχει η Τουρκία την τεχνολογική ικανότητα να αυξήσει την ακρίβεια του Tayfun (και των Bora/Yildirim αναλόγως). Ξέρουμε εδώ πως ήδη τουρκικές εταιρίες, κυρίως η Aselsan, ήδη παράγουν συστήματα αδρανειακής πλοήγησης για διάφορες πλατφόρμες, τόσο για UAV, όσο και για σκάφη επιφανείας κ.λπ. Επίσης παράγουν υβριδικά συστήματα, συνδυάζοντας INS και GPS: όπως το στρατιωτικών προδιαγραφών ANS-600 της Αselsan -για αεροσκάφη- με βάρος 9 κιλά, CEP 10 μέτρων, ακρίβεια υψομέτρου κάτω των 45 μέτρων, γυροσκόπιο laser, αισθητήρα εξωτερικής πίεσης, αρτηρία επικοινωνιών STD-1553B κ.λπ.
Έτσι, εδώ η παραδοχή μας είναι πως αν και η ακρίβεια CEP 10 μέτρων για βαλλιστικά βλήματα είναι μάλλον δύσκολη τώρα, μπορεί να προσεγγιστεί όμως από την τουρκική παρεμφερή τεχνογνωσία η οποία αναπτύσσεται, έχοντας άλλωστε και την πρόκληση να προμηθεύσει ανάλογα και τα πολλά μη επανδρωμένα αεροσκάφη που παράγονται τοπικά.
Να εξηγήσουμε όμως, πως η αύξηση της ακρίβειας βολής των βαλλιστικών πυραύλων μπορεί να γίνει και «έμμεσα». Όχι δηλαδή με πραγματική βελτίωση της, αλλά με μαζική χρήση τους. Έτσι π.χ. αν η Τουρκία στοχοποιήσει ένα πολεμικό αεροδρόμιο δεν είναι απαραίτητο αυτό να βληθεί από 3-5 βλήματα υψηλής ακριβείας. Αλλά μπορεί να γίνει επιλογή για κορεσμό με 10-20-30 βλήματα, που έστω και μέσης ακρίβειας, θα καλύψουν μεγάλο χώρο των εγκαταστάσεων, προξενώντας αναλογικά κρίσιμες ζημιές που θα αναστείλουν τη λειτουργία του για αρκετό καιρό.
Συνοψίζοντας στο δεύτερο μέρος: Ο Tayfun εμφανίζεται να είναι ένα βαλλιστικό βλήμα μικρού βεληνεκούς (SRBM), μετεξέλιξη προηγούμενων τουρκικών-κινεζικών σχεδίων, με κατ’ εκτίμηση προδιαγραφές μεγίστης εμβελείας γύρω στα 700 χιλιόμετρα, πολεμικής κεφαλής βάρους 250-480 κιλών (και μάλλον προς το μικρότερο μέγεθος) με ακρίβεια CEP κάτω των 50 μέτρων, αλλά με προοπτικές εξέλιξης.
3. Η απειλή για την Ελλάδα
Ποιοι κινδυνεύουν από τα βαλλιστικά βλήματα όπως οι Tayfun/Bora/Yildirim; Όπου αυτοί εκτοξεύονται, φθάνουν σε πολύ μεγάλο ύψος, αρκετών δεκάδων χιλιομέτρων (ο Bora ξεπερνά τα 35 χιλιόμετρα), ακολουθώντας βαλλιστική τροχιά για να φθάσουν στο στόχο τους με καθοδική πορεία και με πολύ μεγάλη τερματική ταχύτητα (μεταξύ 3-4 Mach για την κατηγορία των όπλων που αναφερόμαστε).
Η απάντηση είναι «υποδομές». Τόσο στρατιωτικές, όπως αεροδρόμια, στρατόπεδα, αποθήκες, στρατηγεία, μεγάλες συγκεντρώσεις στρατευμάτων, ναύσταθμοι, καταφύγια, μεγάλα επίγεια ραντάρ, κέντρα τηλεπικοινωνιών, αλλά και κρίσιμες πολιτικές: όπως κέντρα διανομής ρεύματος και εργοστάσια παραγωγής του, διυλιστήρια, λιμάνια, γέφυρες, μεγάλοι δρόμοι, διοικητικά κέντρα, σιδηροδρομικοί σταθμοί, τούνελ, επιβατηγά αεροδρόμια, αλλά βέβαια και το εκάστοτε συμβολικό χτύπημα, π.χ. στο κέντρο μιας μεγάλης πόλης, σε ένα μνημείο, σε ένα ιστορικό κτήριο. Έτσι οι βαλλιστικοί πύραυλοι όπως και οι cruise δεν προορίζονται για κινητούς στόχους, ή ευκαιρίας, αλλά κυρίως αποσκοπούν στο να καταστρέψουν ή έστω αδρανοποιήσουν -για μεγάλο χρόνο και σε μεγάλο εύρος- υποδομές του αντιπάλου, ώστε να υπονομεύσουν και τη μαχητική του ικανότητα.
Στους παρακάτω χάρτες προσπαθούμε να δούμε τι ελληνικές υποδομές βρίσκονται εντός της εμβελείας του Tayfun, την οποία ορίζουμε στρογγυλοποιημένα σε 550 χιλιόμετρα -στον πρώτο χάρτη- και σε 700 στον δεύτερο, ενώ τοποθετούμε το σημείο εκτόξευσης 50 χιλιόμετρα στο εσωτερικό της Τουρκίας, ώστε να μην είναι εκτεθειμένο σε ελληνικά πυρά πυροβολικού (πέρα από τα ATACMS). H δεύτερη παραδοχή, δηλαδή ότι το βλήμα θα βληθεί από κάποιο τουρκικό βάθος, μπορεί να ανατραπεί και η Τουρκία να τολμήσει ακόμη και εξαπόλυση από τα παράλια της, πόσο μάλλον όταν οι εκτοξευτές είναι κινητοί και μπορεί να εμφανιστούν οπουδήποτε. Διαλέξαμε ενδεικτικά μόνο δύο σημεία εκτόξευσης, ένα στη Ανατολική Θράκη (άνω κύκλος) και ένα πιο βόρεια του Μαρμαρά (κάτω κύκλος).
Στην εμβέλεια λοιπόν των 550 χιλιομέτρων βλέπουμε πως περιλαμβάνεται σχεδόν το σύνολο της χώρας, όλα τα στρατιωτικά αεροδρόμια με εξαίρεση τον Άραξο και την Ανδραβίδα, όπως και την Καλαμάτα, ενώ εντός είναι Αθήνα, Θεσσαλονίκη, τα νησιά του Αιγαίου, η Κρήτη σε όλη την έκταση και η Κύπρος.
Ενώ στην εμβέλεια των 700 χιλιομέτρων, είναι εμφανές πως όλη η χώρα μας είναι εντός βολής.
Ας δούμε και μια τρίτη εκδοχή χρήσης. Αυτή τη φορά από βάθος 200 χιλιομέτρων στην Τουρκική ενδοχώρα και με εμβέλεια 550 χιλιομέτρων, δηλαδή με περισσότερη ασφάλεια για την τουρκική πλευρά. Εδώ βλέπουμε ότι καλύπτεται η Αθήνα (και το αεροδρόμιο της Τανάγρας) όπως και το αεροδρόμιο της Λάρισας και η μισή περίπου Κρήτη.
Τι συμπέρασμα βγάζουμε από τους παραπάνω χάρτες; Ότι ο Tayfun, με τις όποιες προδιαγραφές του, προσφέρει στην Τουρκία δύο νέα στοιχεία πολεμικής δράσης:
- Αρχικά και κυριότερο, την ικανότητα κάλυψης του συνόλου σχεδόν της Ελληνικής επικράτειας με βαλλιστικά βλήματα, ή αν όχι όλης, τουλάχιστον των περισσότερων κρίσιμων υποδομών της, πολιτικών και στρατιωτικών όπως και του περίπου 80% των κατοικημένων περιοχών.
- Δεύτερον, με την ικανότητα εκτόξευσης από κινητούς φορείς και την αυξημένη εμβέλεια, η κάλυψη αυτή μπορεί να επιτευχθεί από πολλά σημεία εντός της Τουρκίας, άρα δεν μπορεί να προβλεφθεί το σημείο επίθεσης, και να εντοπιστεί εύκολα (όπως π.χ. θα γινόταν αν αυτό ήταν περιορισμένο σε 2-3 περιοχές).
Έτσι η Τουρκία με τον Tayfun διεκδικεί τη δυνατότητα και πρώτου πλήγματος και βαθέως πλήγματος! Και μάλιστα εφόσον η χρήση τέτοιων βαλλιστικών πυραύλων γίνει με τακτική κορεσμού, αυτό μπορεί να υπερκεράσει τις όποιες τεχνολογικές αδυναμίες τους.
Κινδυνεύουμε άμεσα; Είναι σημαντικό εδώ να οριοθετήσουμε χρονικά την απειλή του Tayfun, για να μην αιφνιδιαστούμε αλλά και χωρίς να κινδυνολογούμε. Έτσι η δοκιμή του Οκτωβρίου ήταν η πρώτη, και το προηγούμενο στάδιο εξέλιξης, δηλαδή ο Bora, δοκιμάστηκε το 2017. Άρα η πραγματική απειλή για την Ελλάδα θα έρθει όταν ολοκληρωθούν 3 επόμενα στάδια:
- Το πρώτο είναι να κάνει η Τουρκία ένα πλήρες πρόγραμμα δοκιμών, που θα πιστοποιήσει τα όρια λειτουργίας του πυραύλου, την ακρίβεια του, τις προδιαγραφές εκτόξευσης, την αντοχή του σε ηλεκτρομαγνητικές παρεμβολές (π.χ. υποβάθμιση στα σήματα GPS), τη δομική του αντοχή, κ.ο.κ. Σε αυτό το στάδιο δεν αποκλείεται να εμφανιστούν και προβλήματα, ανάγκη επανασχεδίασης και πολλά ακόμη άγνωστα και στους ίδιους τους Τούρκους.
- Το δεύτερο στάδιο είναι να ξεκινήσει η μαζική παραγωγή του όπλου.
- Και το τρίτο, είναι όταν το όπλο ενταχθεί σε σημαντικούς αριθμούς στις τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις, δοκιμαστεί και εκπαιδευθεί το προσωπικό.
Έχουμε δηλαδή μια διαδρομή αρκετών ετών ακόμη, πριν δούμε τον Tayfun (ή όποιο ανάλογο σύστημα και μετεξέλιξη) να απειλεί την Ελλάδα ευθέως. Οπότε έχουμε χρονικό περιθώριο; Η εκτίμηση του γράφοντος είναι πως αυτό δεν είναι πολύ μεγάλο και το εξηγούμε ως εξής:
Εφόσον η Τουρκία έχει δείξει σημαντική τεχνογνωσία σε πυραυλική τεχνολογία, έχει ήδη εντάξει υπολογίσιμο αριθμό κινητών εκτοξευτών στις Ένοπλες Δυνάμεις της (τα Yildirim, τα Bora, αλλά και μικρότερα π.χ. τα ρουκετοβόλα 122 χιλιοστών Sakarya και τα TRG-230, 230 χιλιοστών, άλλες δηλαδή γραμμές παραγωγής της Roketsan, που δεν είχαμε αναφέρει), δεν μπορούμε να εφησυχάσουμε πως η ανάπτυξη του Tayfun θα είναι δυσθεώρητο έργο.
Ακόμη, ότι προβλήματα και να εμφανίσει και όποιες καθυστερήσεις, η τεχνολογία που ενσωματώνει δεν είναι «πρώτης γραμμής» και αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό στο ελληνικό κοινό. Τα βαλλιστικά βλήματα, τουλάχιστον αυτής της κατηγορίας μικρού βεληνεκούς (SRBM), όπως ξαναγράψαμε, είναι γνωστά και πολυκατασκευασμένα εδώ και 60 χρόνια και στην πράξη ακόμη περισσότερα. Καθώς έλκουν την καταγωγή τους από τα γερμανικά βλήματα V1-V2 του Δευτέρου Παγκοσμίου, δηλαδή τους «προπάτορες» των πυραύλων cruise και βαλλιστικής τροχιάς.
Επίσης -και εδώ θα αναπτύξουμε περισσότερο την ανάλυση μας στο επόμενο μέρος- η ελληνική απάντηση και αντιμετώπιση των Tayfun, θα απαιτήσει και αυτή χρόνο να οργανωθεί, να χρηματοδοτηθεί, να υλοποιηθεί. Άρα η Τουρκία πριν λίγες μέρες, μας έδωσε ένα «σήμα», για το που βαδίζει και εμείς οφείλουμε να απαντήσουμε και ευτυχώς, υπάρχει η σχετική “βάση” και οι επιλύσεις.
Θυμίζουμε τέλος, πως όταν η Τουρκία προμηθεύεται όπλα από το εξωτερικό, γνωρίζουμε την ποσότητα τους, το χρόνο παράδοσης και άλλες λεπτομέρειες, καθώς υπάρχει διεθνής καταγραφή των εξοπλιστικών αγορών, και σχετικές βάσεις δεδομένων, του ΟΗΕ και άλλων οργανισμών και ινστιτούτων. Όταν όμως γίνεται τοπική παραγωγή και σε τέτοιου τύπου όπλα, είναι αδύνατον να γνωρίζεις την ποσότητα που παραγγέλνεται. Ακόμη και όταν η ίδια η Τουρκία ανακοινώνει πολλές φορές τις εθνικές της παραγγελίες, δεν υπάρχει αξιόπιστος μηχανισμός επαλήθευσης. Οπότε ειδικά σε βαλλιστικά βλήματα και σε πυραύλους cruise, η Τουρκία μπορεί να επιδιώξει τον κορεσμό της Ελληνικής άμυνας με σωρεία βλημάτων, που θα έχει παράξει «εν κρυπτώ», ή τέλος πάντως σε ένα ασαφές τοπίο ενημέρωσης για εμάς.
Η «ψυχολογική» παράμετρος ως απειλή
Στην ελληνική δημόσια σφαίρα εμφανίστηκε και μια τάση απαξίωσης της δοκιμής του Tayfun, γιατί αυτή είναι μια ακόμη «επιχείρηση ψυχολογικού πολέμου της Τουρκίας». Η οποία υποτίθεται πως έγινε για να δώσει πόντους στην κυβέρνηση Ερντογάν, στην μεγάλη προεκλογική εκστρατεία που ήδη κάνει, ενόψει των εθνικών εκλογών το 2023, αλλά και για να συνεισφέρει -η δοκιμή- στην πίεση που μας ασκεί η Άγκυρα με συνεχείς επιθετικές δηλώσεις.
Η άποψη του γράφοντος είναι πως ενώ αναμφισβήτητα υπάρχει και αυτή η παράμετρος στη δοκιμή, δηλαδή εντυπωσιασμός για το εσωτερικό της Τουρκίας και προβολή ισχύος για την Ελλάδα και όλη την Ανατολική Μεσόγειο, αυτό δεν ακυρώνει την ουσιαστική απειλή του όπλου. Όπως περιγράψαμε, η πυραυλική προσπάθεια της Τουρκίας δεν είναι μια «ρουκέτα» (sic), αλλά έχει μεγάλο βάθος, έρευνα, ήδη έχει παράγει μεγάλο όγκο συστημάτων που είναι σε υπηρεσία.
Οπότε για τον Tayfun, ακόμα και να ήταν η δοκιμή του μια πρώιμη επίδειξη εντυπώσεων (πιθανό), δεν έχουμε την πολυτέλεια να τη θεωρήσουμε ως «σώου» και χωρίς περιεχόμενο. Και η Τουρκία τα τελευταία χρόνια έχει δείξει και κάτι ακόμη: την ικανότητα της αμυντικής της βιομηχανίας να περνά αρκετά γρήγορα από το «δειγματισμό» όπλων στην παραγωγή τους. Μπορεί η τελευταία να είναι μέτριας ποιότητας; Μπορεί. Μπορεί να έχουν γίνει συμβιβασμοί στο σχεδιασμό; Μπορεί. Αλλά κάθε νέο όπλο που προστίθεται στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις αποτελεί μια απειλή για εμάς.
Το μεγάλο «μάθημα» λοιπόν που μπορούμε να αποκομίσουμε από την Τουρκική δοκιμή είναι αυτό: Εφόσον η Τουρκία έχει ισχυρή αμυντική βιομηχανία -περνώντας και από το απαραίτητο στάδιο της αντιγραφής/μίμησης- μπορεί να παράγει νέους κινδύνους για την Ελλάδα.
Έτσι ενώ τα προηγούμενα χρόνια στη χώρα μας προβληματιζόμαστε για την Τουρκική Αεροπορία που ήταν σε διαδρομή απόκτησης 100 F-35, οπότε μας φόβιζε ιδιαίτερα η ικανότητα πρώτου πλήγματος που θα αποκτούσε, σήμερα η Άγκυρα προβάλλει 3 παράλληλες νέες απειλές. Μη επανδρωμένα κάθε μεγέθους, πολλά αντιπλοϊκά βλήματα για κυριαρχία στο Αιγαίο και τώρα βαλλιστικούς πυραύλους σημαντικού βεληνεκούς. Όλα τοπικής κατασκευής και το κυριότερο με γνώση της σχετικής τεχνολογίας.
ΑΠΟΨΗ: Tουρκικό loitering KARGI, το “έρεβος” των FDI HN και του Στόλου στην Ανατολική Μεσόγειο;
Συνεχίζεται αύριο με το τελευταίο (4ο μέρος) για την ελληνική δυνατότητα αντιμετώπισης των τουρκικών βαλλιστικών όπλων.
