Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό “ΠΤΗΣΗ”, τεύχος 31, Δεκέμβριος 2022
Συμπληρώνοντας 10 μήνες, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει προσφέρει σε συμπυκνωμένο χρόνο μια τεράστια ποικιλία εξελίξεων, που σε άλλες συγκρούσεις χρειάστηκαν χρόνια για να «παραχθούν». Ρωσικές επελάσεις από τρεις διευθύνσεις του ορίζοντα, η αιχμή της επιθετικής ενέργειας που έφθασε στα προάστια του Κιέβου, πολυήμερες πολιορκίες πόλεων όπως στη Μαριούπολη και -εν μέρει- στο Χάρκοβο, συνεχείς πυραυλικές επιθέσεις και ανάδειξη των μη επανδρωμένων αεροχημάτων ως κύριου παράγοντα μάχης είναι μερικές μονό από αυτές. Στη συνέχεια όμως ήλθαν εντυπωσιακές αντεπιθέσεις των Ουκρανών, μεγάλες ρωσικές υποχωρήσεις -συνδυασμός ανάγκης και τακτικού αναπόφευκτου- με τελευταίο επεισόδιο την απόσυρση από τη Χερσώνα και τη δυτική όχθη του ποταμού Δνείπερου.
Θα αφήσουμε το ζήτημα των πολιτικών εντυπώσεων τελευταίο και θα επικεντρωθούμε στο βασικό ερώτημα: μπορεί η Ρωσία με αυτές τις υποχωρήσεις να συνεχίσει την εισβολή της στην Ουκρανία ή μήπως βαδίζουμε προς μια περιχαράκωση και των δύο πλευρών, που θα επιβάλλει τη διαπραγμάτευση για εκεχειρία;
Αρχικά να πούμε πως η έξοδος από τη Χερσώνα ήταν αναπόφευκτη. Ο Δνείπερος, το μεγαλύτερο φυσικό χαρακτηριστικό της Ουκρανίας, είχε «επιβάλει» μερικό αποκλεισμό των ρωσικών δυνάμεων, που είχαν την «πλάτη στο νερό». Οι Ουκρανοί χτυπούσαν συνεχώς τις γέφυρές του, αξιοποιώντας τα συστήματα πυροβολικού υψηλής ακριβείας που είχε προσφέρει η Δύση, δυσχεραίνοντας τον ανεφοδιασμό και τη δυνατότητα ταχείας ενίσχυσης των ρωσικών στρατευμάτων. Μεγάλο «βαρίδι» για τους Ρώσους ήταν πλέον και ο άμαχος πληθυσμός, κάπου 300.000 στην ίδια τη Χερσώνα και πολλές δεκάδες χιλιάδες ακόμη στα περίχωρα, όπου για την αστυνόμευση αλλά και την τροφοδοσία τους απαιτούνταν μεγάλος όγκος στρατευμάτων και μέσων. Επιπλέον, ήταν ένας πληθυσμός που τους έβλεπε, στη συντριπτική πλειονότητα, με εχθρότητα, αρνούμενος να συνεργαστεί μαζί τους.
Ταυτόχρονα, δεύτερο βαρίδι ήταν οι συνεχείς ουκρανικές επιθέσεις σε όλη την πρώτη γραμμή γύρω από τη Χερσώνα. Τοπικές αψιμαχίες, ενέδρες, καταδρομικές ενέργειες, χτυπήματα με μη επανδρωμένα αεροχήματα, πυρά πυροβολικού δεν άφηναν τους Ρώσους σε «ησυχία», οι οποίοι από την άλλη δεν είχαν καταφέρει να συγκροτήσουν μια οργανωμένη γραμμή άμυνας. Το τελευταίο ήταν και το σοβαρότερο, καθώς το επίπεδο έδαφος της περιοχής, τα πολλά έλη, μικρότεροι ποταμοί, παραπόταμοι και φράγματα δεν επέτρεπαν να δημιουργηθούν σημεία αγκίστρωσης των Ρώσων. Αντίθετα η επιθετική κινητικότητα των Ουκρανών, σαφώς περισσότερο εκπαιδευμένων και με καλύτερη γνώση του εδάφους, έκανε τις ρωσικές μονάδες να τρέχουν να καλύψουν τις διάφορες «τρύπες» στην άμυνα τους, οι οποίες όμως εμφανίζονταν συνεχώς. Έτσι η υποχώρηση είχε αρχίσει εβδομάδες πριν από την τελική απόσυρση, στα βόρεια κυρίως της Χερσώνας, με την απόφαση να λαμβάνεται καθώς δεν υπήρχε περίπτωση αλλαγής της κατάστασης με ενισχύσεις. Η υποχώρηση έγινε αναπόφευκτη και από την αδυναμία και απροθυμία των Ρώσων να δώσουν μια αιματηρή μάχη μέσα στην πόλη, όπου, ναι μεν θα προκαλούσαν πολλές απώλειες στους Ουκρανούς, αλλά θα εξαϋλώνονταν και οι ίδιοι σε μια αντιστροφή της πολιορκίας της Μαριούπολης λίγους μήνες νωρίτερα.
Η ρωσική τακτική αλλάζει
Το έντονα αρνητικό όμως χαρακτηριστικό της ρωσικής υποχώρησης δεν είναι η τελική φάση του πολέμου και αυτή την εκτίμηση τη στηρίζουμε σε τρία στοιχεία:
Το πρώτο είναι ότι σε άλλα σημεία του μετώπου αντιπαράθεσης, όπως στο Ντονέτσκ και στην περιφέρεια της Μαριούπολης, κατασκευάζονται εδώ και καιρό οχυρωματικές γραμμές, αν και πρωτόγονες βέβαια για τη σύγχρονη εποχή, όπως τα γνωστά αντιαρματικά «δόντια του δράκου», χαρακώματα, πολυβολεία και σημεία παρατήρησης. Στοιχεία δηλαδή που τα ξέραμε από τον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο, τα οποία όμως επανέρχονται ως μια υπενθύμιση ότι ο πόλεμος είναι πάντα ένας δημιουργικός αυτοσχεδιασμός με «παλιά» και «νέα» υλικά και τακτικές. Οι Ρώσοι δείχνουν έτσι ότι, ναι μεν αναμένουν νέες ουκρανικές αντεπιθέσεις, αλλά και ότι δεν θα βρεθούν ξανά απροετοίμαστοι, όπως έγινε στον Βορρά, στην περιφέρεια του Χαρκόβου, εκεί όπου η ουκρανική συσπείρωση τους «πέταξε» πολλά χιλιόμετρα πίσω.
Ουκρανία: Επιστροφή στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου ή το μεγάλο μάθημα;
Το δεύτερο είναι ότι η επιστράτευση στη Ρωσία συνεχίζεται, αν και με πολλά προβλήματα, με παράπονα των νέων στρατιωτών που αναφέρουν έως και χαοτικές καταστάσεις, με ελάχιστη εκπαίδευση και κακό εξοπλισμό. Δεδομένα βέβαια που τα σχολιάζουμε στη Δύση με ειρωνεία, αλλά κανείς δεν θα ήθελε να βιώσει μια αντίστοιχη δοκιμασία, για να δει αν μπορεί να τα καταφέρει καλύτερα. Για παράδειγμα, τι θα είχε συμβεί στη Γερμανία ή στη Γαλλία αν αποφάσιζαν μέσα σε ελάχιστες μέρες να επιστρατεύσουν 300.000 άνδρες;
Παρ’ όλα αυτά, η ρωσική προσπάθεια ενίσχυσης του μετώπου στην Ουκρανία απαιτεί χρόνο για να ολοκληρωθεί και κυρίως «ζητά» να περιοριστούν οι απώλειες και τα ενεργά μέτωπα με μαζικό συμμάζεμα της χιλιομετρικής έκτασής τους. Άρα, η υποχώρηση στη Χερσώνα δίνει τουλάχιστον στο εκεί μέτωπο αυτή την παροδική ανακούφιση. Οι Ρώσοι ελπίζουν ότι σε έναν με δύο μήνες, μαζί με την όποια μικρή ανάπαυλα υποθέτουν ότι θα φέρει ο βαρύς χειμώνας της περιοχής, θα μπορέσουν να παρατάξουν νέες μονάδες στο πεδίο. Μεγάλο πρόβλημα σε αυτό το θέμα θα είναι αν θα καταφέρουν να δημιουργήσουν το κρίσιμο μίγμα βετεράνων και νεοσύλλεκτων σε κάθε μονάδα που θα φθάσει στην Ουκρανία. Αυτό είναι το σημαντικό μάθημα που έχει διδάξει η ιστορία του πολέμου, αφού, αν στείλεις σε μάχη μονάδες αποκλειστικά νεοσυλλέκτων, είναι ένα υψηλό ρίσκο για μεγάλες απώλειες και πιθανή κατάρρευσή τους.
150.000 νέοι Ρώσοι στρατιώτες στην Ουκρανία, οι μισοί της επιστράτευσης
Το τρίτο στοιχείο είναι ότι οι αλλαγές στο ρωσικό επιτελείο δείχνουν να κινούνται προς τον πραγματισμό. Η ανάθεση της γενικής διοίκησης της εισβολής στον στρατηγό Sergey Surovikin συνοδεύθηκε στη Δύση από αναφορές στην κτηνωδία του στον συριακό εμφύλιο, στη διαφθορά του, στην ταύτισή του με το περιβάλλον Πούτιν και πολλά παρόμοια. Το να πούμε ότι ο Surovikin αποτελεί «πρότυπο αξιωματικού» είναι φυσικά λάθος. Έχει όμως πολεμική εμπειρία στον εμφύλιο στο Τατζικιστάν, μιας σχετικά άγνωστης σύγκρουσης που ξεκίνησε το 1992 και ταλάνισε τη νεαρή ανεξάρτητη χώρα για πέντε χρόνια με εμφάνιση ισλαμιστών, εθνικιστών, αντιμαχόμενων φυλών, δηλαδή μια πρόγευση του τι έγινε πολλά χρόνια αργότερα στη Συρία, στη Λιβύη και στην Υεμένη. Ο Surovikin έχει διοικήσει μεγάλες μονάδες, όπως την ιστορική 20η Στρατιά της Φρουράς, ενώ ανέλαβε επικεφαλής της ρωσικής επέμβασης στη Συρία το 2017 και συνεισέφερε σημαντικά στην αναδιοργάνωση των κυβερνητικών στρατευμάτων του Άσαντ, οι οποίες κατάφεραν να αποδυναμώσουν τους φανατικούς του ISIS απελευθερώνοντας σημαντικές περιοχές από τον έλεγχό τους.
Έτσι, αν και «τέκνο του συστήματος Πούτιν», δηλαδή αυτής της παράδοξης διοικητικής δομής που κυβερνά τη Ρωσία με έντονο λαϊκισμό, αναφορές στο «ιστορικό μεγαλείο», ανακάλυψη και ανάδειξη θεωριών περί «ρωσικού χώρου που πρέπει να ενοποιηθεί περιλαμβάνοντας όλη την Ουκρανία ως λίκνο του ρωσικού έθνους», ο Surovikin δεν είναι ο συνήθης υποτακτικός στρατιωτικός διοικητής. Ο ίδιος έκανε εντύπωση όταν στην ανάληψη της γενικής διοίκησης της εισβολής (ήταν ήδη από τον Ιούνιο διοικητής στον Νότο) δήλωσε ότι «υπάρχει πιθανότητα υποχώρησης από τη Χερσώνα», μια ανοιχτή δηλαδή παραδοχή ότι ο πόλεμος δεν πάει καλά για τη Μόσχα. Αυτό και μόνο, ως δημόσιος λόγος, ήταν δείγμα ότι κάτι είχε αλλάξει στη διαχείριση του πολέμου, ενώ ήδη από τον Σεπτέμβριο είχε ξεκινήσει η μερική επιστράτευση. Έτσι, εδώ και ένα τρίμηνο αυτή η διαχείριση αρχίζει να αποκτά σημαντικά στοιχεία ορθολογισμού, αλλά κυρίως δίνει δείγματα ότι υπάρχει πρόθεση για επιμονή (ή εμμονή) στην εμπλοκή και προετοιμασία για μακρόχρονη αντιπαράθεση.
Να αναφέρουμε και ένα ακόμη στοιχείο: την αλλαγή ρωσικής τακτικής, που πλέον στοχεύει στις υποδομές κοινής ωφελείας της Ουκρανίας, έστω και με τα («φτωχής» ακρίβειας και ευάλωτα) ιρανικά UAV-«καμικάζι», κάτι που είχε αποφύγει να κάνει συστηματικά μέχρι πρόσφατα. Αλλά και εδώ το έναυσμα ήταν η Χερσώνα! Οι Ουκρανοί δεν δίστασαν (και σωστά) να βομβαρδίσουν τις δικές τους πολύτιμες υποδομές, τις γέφυρες πάνω από το Δνείπερο, για να αποκόψουν τους Ρώσους. Οι τελευταίοι, μπροστά στη γενικευμένη «αίσθηση» οπισθοχώρησής τους, χωρίς να μπορούν να απαντήσουν αποφασιστικά στην πρώτη γραμμή, διάλεξαν τα μαζικά πλήγματα στα μετόπισθεν, βυθίζοντας σημαντικό μέρος της Ουκρανίας στο σκοτάδι. Και εδώ έχουμε σοβαρό δείγμα όξυνσης, με τη Ρωσία να μη δείχνει διατεθειμένη να υποχωρήσει πριν επιφέρει στον αντίπαλό της μεγάλη και επώδυνη -περαιτέρω- καταστροφή.
Ουκρανία: Παίρνει όπλα εμβελείας 150 χιλιομέτρων; Πολιτικές και στρατιωτικές επιπτώσεις
Το πολιτικό πεδίο αντιπαράθεσης
Ότι η Ρωσία «μαθαίνει» από τα λάθη της στην εισβολή στην Ουκρανία και δείχνει διάθεση να την συνεχίσει, το διαπιστώνουν και στη Δύση, όπου ήδη έχει ξεκινήσει, σε χαμηλούς τόνους, η συζήτηση για το πόσο μπορεί να παραταθεί αυτός ο πόλεμος.
Δεν θα συμφωνήσουμε με τις πιο δραματικές αντιλήψεις ότι … «τελειώνει η υποστήριξη στο Κίεβο, δεν θα τους δώσουν άλλα όπλα». Αλλά, τόσο ανοιχτά όσο και στο παρασκήνιο, γίνεται η νύξη ότι «είναι καιρός για διαπραγματεύσεις». Το είπε έμμεσα ο Αμερικανός στρατηγός Mark Milley, επικεφαλής του Μικτού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων των ΗΠΑ (ο δικός τους ΑΓΕΕΘΑ), τονίζοντας ότι η Ρωσία όχι μόνο εξακολουθεί να κατέχει σημαντικό μέρος της Ουκρανίας, αλλά και ότι έχει ισχυρές δυνάμεις εκεί, οπότε θα είναι δύσκολη η ουκρανική νίκη. Το είπε έμμεσα ο Τζο Μπάιντεν, σπεύδοντας σε πολύ γρήγορο χρόνο να αποφορτίσει το κλίμα έντασης που πήγε να δημιουργηθεί με την πτώση του ουκρανικού αντιαεροπορικού πυραύλου στην Πολωνία, με τον θάνατο και δύο πολιτών. Το λένε οι Κινέζοι και οι Τούρκοι, που προτείνουν νέους γύρους διαπραγματεύσεων για να βρεθεί έστω ένα αρχικό πεδίο επαφής μεταξύ Κιέβου και Μόσχας.
Σημαίνουν τα παραπάνω ότι θα δούμε σύντομα κάποιες ειρηνευτικές συνομιλίες; Όχι απαραίτητα, καθώς, για να προσέλθουν οι δυο πλευρές σε αυτές, μεγάλο ρόλο θα παίξει αν βρίσκονται σε κάποιο ελάχιστο κοινό μήκος κύματος, ίσως σε μια παρόμοια κατάσταση απογοήτευσης, κάτι που τώρα δεν συμβαίνει. Η μεν Ουκρανία «γιορτάζει» την απελευθέρωση της Χερσώνας και τη συνεχή πίεση που ασκεί σε πολλά σημεία του ευρύτερου μετώπου. Από την άλλη η Ρωσία είναι σε τακτική υποχώρηση και να υπογραμμίσουμε εδώ ότι η έξοδος από τη Χερσώνα έγινε αρκετά οργανωμένα και χωρίς πανικό, με τους Ουκρανούς (σωστά) να μην επιδιώκουν την καταδίωξη, που θα τους εξαντλούσε και τους ίδιους.
Άρα, έχουμε μια πολιτική ανισορροπία εντυπώσεων, στην οποία ο Πούτιν χρειάζεται να προσφέρει στο δικό του κοινό μια εικόνα ή έστω μια ψευδαίσθηση νίκης, πριν κάνει τη μεταστροφή. Ταυτόχρονα, βέβαια, δεσμεύεται από τους -ήδη- χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες, που προς το παρόν η ρωσική κοινωνία φαίνεται να αντέχει, αλλά και όχι χωρίς ρωγμές και έντονη ανησυχία, κάτι που φάνηκε και στο κύμα άρνησης από πολλούς στρατεύσιμης ηλικίας να προσέλθουν στην επιστράτευση.
Ο Ζελένσκι, που έχει μέχρι σήμερα κρατήσει ιδιαίτερα ψηλά τους τόνους της εθνεγερτικής-πατριωτικής ρητορείας, χρειάζεται κι αυτός χρόνο να μετακυλήσει σε πιο ήπιες διατυπώσεις, ώστε να μην εμφανιστεί άμεσα υποχωρητικός. Ο χρόνος όμως αυτός θα αφορά μάχες αιματηρές σε ένα συνεχιζόμενο πόλεμο που ίσως παραγάγουν κάποια στιγμή το προφανές αδιέξοδο που θα προωθήσει την ιδέα της συνεννόησης.
Η ρωσική ήττα σε άλλα πεδία
Μπορεί να δικαιωθεί η Ρωσία στον πόλεμο που διεξάγει τόσους μήνες; Αυτό είναι το πιο απίθανο! Το παράλογο της εισβολής, το άδικο της δράσης, το καταστρεπτικό στις σχέσεις της με όλο τον δυτικό της περίγυρο, προς τον οποίο (και εδώ είναι η πικρή ειρωνεία) η εικοσαετία Πούτιν είχε στραφεί με δική της επιλογή, δεν θα λήξουν ούτε με τη μακροημέρευση του πολέμου ούτε με τις όποιες συνομιλίες. Η Μόσχα, πέρα από την «ουκρανική απρονοησία» της, υπονόμευσε τη δική της διαδρομή προς «δυτικοποίηση», τη δική της επιδίωξη δυτικών επενδύσεων (που έφθασαν σε τεράστιο όγκο), τη δική της στόχευση για μεγάλες πωλήσεις υδρογονανθράκων που αποτελούν και το κύριο εισόδημά της.
Έτσι, η παράταση του πολέμου -που εδώ πιθανολογούμε- ως απότοκο μιας εκστρατείας εισβολής που έχει μεγάλα εδαφικά κέρδη αλλά και τεράστια κόστη για τον εισβολέα και προφανώς για τον αμυνόμενο, είναι σε βάθος χρόνου μια ρωσική ήττα. Ακόμη και να διασφαλίσει η Μόσχα ότι θα παραμείνουν στον έλεγχό της 80 ή 100 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα σκαμμένης από τις οβίδες ουκρανικής γης, ποια ακριβώς είναι η «αξία» που θα αντιπροσωπεύουν; Πόσο θα έχουν κοστίσει σε αίμα, σε κύρος, σε κυρώσεις, σε αναστροφή πορείας, σε ύφεση, σε υπανάπτυξη; Πόσο θα αξίζουν αν η Ρωσία υποχρεωθεί να συνταχθεί με τους επιβλητικούς Κινέζους, που παραμένουν ψύχραιμοι και πρόθυμοι να «συνδράμουν» την επόμενη μέρα; Πόσο ο Πούτιν θα καταφέρει να διασφαλίσει τη συνέχειά του ή έστω την υστεροφημία του πάνω στα ερείπια μιας γειτονικής χώρας και με την Ευρώπη σε κούρσα εξοπλισμών να τοποθετείται μετωπικά απέναντί του;
Ναι, η Δύση θα πληρώσει και αυτή ακριβό τίμημα (και ήδη πληρώνει) σε δική της οικονομική κρίση, σε εξοπλιστικό παροξυσμό, σε άνοδο εθνικισμού, σε κοινωνική υπερένταση, σε αμφισβήτηση, σε αναζήτηση «εύκολων» λύσεων ή σε ευκαιριακή ανακατανομή ισχύος!
Ναι, μπορεί να ξεσπάσουν ως παράπλευρες συνέπειες και άλλες συγκρούσεις (με το Αιγαίο για μια ακόμη φορά να προβάλλει ως «υποψήφιος» χώρος ανάφλεξης)!
Αλλά ακόμη και αν η καταστροφή γενικευθεί, η ιστορία δεν φαίνεται να καταγράφει κάτι καλό για τη «μεγάλη Ρωσία», μια χώρα που κινείται αδιάκοπα ως εκκρεμές, δελεασμένη και εκ φύσεως ανήκουσα στη δυτική παράδοση, αλλά και με βαθιά ανατολίτικη καχυποψία για τη μέρα που θα αναγκαστεί να εκποιήσει μέρος του συστατικού της μύθου.
