Η ρήξη της Τουρκίας με τη Δύση των τελευταίων ετών και ειδικά με τις ΗΠΑ, μετά την απόκτηση των ρωσικών πυραύλων S-400 είναι και δεδομένη και μεγάλη. Είναι όμως εκτίμηση μας, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια, πως μπορεί η τρέχουσα ουκρανική κρίση να δράσει τόσο ως αφορμή αλλά και ως βασική αιτία για μια «επανασυγκόλληση» των δύο πλευρών. Και μάλιστα με αιχμή τη στρατιωτική συνεργασία και την παροχή στην Τουρκία των μαχητικών F-35, ή έστω των εξελιγμένων F-16 Viper, που τόσο έντονα ζητά εδώ και καιρό.
Ας δούμε αρχικά πως διαμορφώνεται το πολιτικό σκηνικό: Στη γνωστή αμφίσημη τακτική του, ο Ερντογάν σε ότι αφορά το Ουκρανικό δήλωσε ταυτόχρονα τα εξής: Ότι ναι μεν ως χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ θα αναλάβει τις ευθύνες τις σε πιθανή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, αλλά ότι δεν πιστεύει πως η Δύση έχει συνεισφέρει στην επίλυση της κρίσης. Και πως υπάρχει έλλειμα ηγεσίας, με αναφορές στον Μπάιντεν, που δεν εξυπηρετούν την εκτόνωση της. Μάλιστα, με αυτές τις διαπιστώσεις, ο ίδιος ο Ερντογάν προσφέρθηκε ως μεσολαβητής, ενώ είπε πως θα οργάνωνε και συνάντηση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας.
Στην πράξη η κυβέρνηση Ερντογάν προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ των στενών σχέσεων που έχει αναπτύξει και με Ρωσία και με Ουκρανία. Η Μόσχα αρχικά έχει πάρει μια ειδική θέση στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, συνεργαζόμενη μαζί της στη Μέση Ανατολή, αλλά και προβάλλει ως έκτακτος μα δυνητικά και ως στρατηγικός σύμμαχος της στην διαρκή προσπάθεια εξοπλισμού της. Η Ουκρανία επίσης ξεχωρίζει ως ένας μη διεκδικητικός «σύμμαχος», πρόθυμος να βελτιώσει τις σχέσεις του με την Τουρκία, ενώ είναι ανεκτικός στην τουρκική προώθηση στην περιοχή του Καυκάσου.
Η τακτική αυτή του Ερντογάν, που δεν μπορεί κανείς να την χαρακτηρίσει παράλογη (παρόλο το φιλόδοξο της), επιδιώκει μια ευρύτερη ισορροπία στα βόρεια του, χωρίς να υποχρεώνεται να εμπλακεί σε τοπικές αντιπαραθέσεις, έχει προς το παρόν αποδώσει. Η Ρωσία του πουλά όπλα και ενέργεια, ξεπλένει αρκετό χρήμα εκεί, κάνει σημαντικές επενδύσεις, μαζί αντιμετωπίζουν τον στρατό του Άσαντ στη Συρία και αλληυποστηρίζονται στην εκεί τουρκική κατοχή. Η Ουκρανία κάνει περίπου το ίδιο, αγοράζει τουρκικά όπλα, έχει μεγάλες εμπορικές σχέσεις με την Άγκυρα, διασφαλίζει την ηρεμία στην Μαύρη Θάλασσα, τουλάχιστον μεταξύ τους. Ενώ όλοι αποδέχονται την Άγκυρα ως έχοντα λόγο (όχι απόλυτα βέβαια) στην εξέλιξη των τουρκογενών πληθυσμών του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.
Ερντογάν: Η Τουρκία είναι έτοιμη να μεσολαβήσει ανάμεσα στην Ουκρανία και τη Ρωσία
Πόσο όμως μπορεί να αντέξει αυτή η τουρκική άσκηση ημι-ουδετερότητας; Οι πιέσεις που δέχεται η κυβέρνηση Ερντογάν τον τελευταίο καιρό είναι έντονες. Σοβαρή οικονομική κρίση, υποτίμηση νομίσματος, αναγκαστική στροφή για εύρεση κεφαλαίων σε Κίνα και Αραβικό κόσμο, μείωση δημοτικότητας ενώ πλησιάζουν οι εκλογές στη χώρα που θα γίνουν το 2023, εσωτερικές εντάσεις που δεν κοπάζουν, προσφυγικό πρόβλημα που εξαντλεί την τοπική κοινωνία, εσαεί συνέχιση της κουρδικής εξέγερσης στην Ανατολία, συνεχείς ανθρώπινες απώλειες στη Συρία όπου υπάρχει πλέον και αδιέξοδο εξελίξεων.
Να λοιπόν η ευκαιρία για τον Ερντογάν. Να κάνει μια έμμεση στροφή, ξανά προς τη Δύση και ειδικά το σύμπλοκο ΝΑΤΟ-ΗΠΑ, εμφανιζόμενος όμως όχι ως «μετανοημένος άσωτος υιός», αλλά ως «ισχυρός μετάνεωτερικός παράγοντας ισχύος σε μια από τις κρισιμότερες παγκόσμια ζώνες αντιπαράθεσης». Να επιδιώξει δηλαδή μια νέα σύγκλιση, με «όπλα» του, ακριβώς την ημιπαγιωμένη παρέμβαση του στη Συρία, την μερική αποδοχή του στην Κεντρική Ασία, την διακριτική του διαμεσολάβηση στο Ουκρανικό, ως «εξέχων» πλέον μέλος της Συμμαχίας.
Θα βρει ανταπόκριση μια τέτοια κίνηση του Ερντογάν; Από αμερικανικής πλευράς μάλλον ναι και ίσως με ανακούφιση. Ας δούμε αρχικά μερικές πολύ πρόσφατες δηλώσεις και εκτιμήσεις από δυτικές πηγές πολιτικής «ισχύος» και διαμόρφωσης γνώμης:
Ο Kemal Kirisci, fellow του Brookings Institute, εκτιμά πως ο τουρκικός στρατός «δεύτερος σε μέγεθος στο ΝΑΤΟ», μπορεί να επιδράσει στην περιοχή, έχοντας και τη ιστορική μνήμη για το πως οι σημερινές Ρωσικές παρεμβάσεις στην Ουκρανία μοιάζουν με τις μεταπολεμικές σταλινικές προωθήσεις στον Καύκασο, που είχαν υποχρεώσει την Τουρκία να καταφύγει στο ΝΑΤΟ για προστασία.
Η Burcu Ozcelik, fellow του IISS, θυμίζει κάτι παρεμφερές, πως μια ρωσική επίθεση στην Ουκρανία θα αποσταθεροποιούσε τις τουρκικές απαιτήσεις και τα συμφέροντα στη Μαύρη Θάλασσα, καθώς ξαφνικά εκεί θα έβλεπε απέναντι την ισχυρή Ρωσία και όχι την συμβιβαστική Ουκρανία. Άλλωστε η Τουρκία δεν έχει αναγνωρίσει την κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία και ούτε πρόκειται. Η Ozcelik, λέκτορας στην Οξφόρδη, εξηγεί ακόμη πως η πρόθεση Ερντογάν να εμφανιστεί ως διαμεσολαβητής είναι και προσπάθεια να αποσπάσει μια διεθνή «νίκη» και το απαραίτητο διεθνές κύρος, κάτι όμως που θα συνοδευτεί και με «στροφή προς της Δύση», ως απαραίτητο βήμα για την εκτόνωση της εκεί κρίσης εμπιστοσύνης που ταλαιπωρεί την Άγκυρα τα τελευταία χρόνια.
Ο Ilke Toygur από το German Institute for International and Security Affairs, προτείνει ένα νέο σύμφωνο μεταξύ Ε.Ε. και Τουρκίας για το προσφυγικό ζήτημα, αλλά και μια νέα, επικαιροποιημένη συμφωνία για την σύνδεση τους (όχι όμως για ένταξη στη Ε.Ε.), ως ενισχυτική των μεταξύ τους σχέσεων, αλλά και ως υποστηρικτική της δημοκρατικής μετάβασης στην Άγκυρα, που τώρα ολισθαίνει στην απολυταρχία. Ο Toygur δηλαδή επαναλαμβάνει την παλαιά ευρωπαϊκή αντίληψη πως αν «πιεστεί θετικά η Τουρκία» από την Ευρώπη, αυτό θα την εκσυγχρονίσει πολιτικά, παρά τις όποιες διάχυτες αντιπαραθέσεις, που έτσι κι αλλιώς είναι η πεπατημένη.
Ο Robert Wilkie από το Heritage έγραψε πριν λίγες μέρες πως «αγνοήσαμε τον παραδοσιακό ρόλο της Τουρκίας ως αντίβαρο της Ρωσίας. Ναι ο Ερντογάν είναι ο Ερντογάν, αλλά ελέγχει ένα τεράστιο στρατό και μια αεροπορία, με κουλτούρα αιώνων στην αντιπαράθεση με ρώσους τσάρους και κομισάριους του Κρεμλίνου». Άρα, λέει ο τέως υπουργός βετεράνων των ΗΠΑ, είναι καιρός να περάσουν οι ΗΠΑ στον πραγματισμό των Νίξον και Κίσινγκερ και να εμπλέξουν την Τουρκία (και άλλες χώρες) έναντι της Ρωσίας.
Σε μελέτη τους για το Rand Corporation η Becca Wasser και άλλοι, τονίζουν την προσέγγιση που έχουν κάνει Κίνα και Ρωσία στη Μέση Ανατολή, και στην Τουρκία, σε ποικιλία επαφών και συναλλαγών, για να προτείνουν οι ΗΠΑ να αναδιοργανώσουν τη δική τους εκ νέου προσέγγιση με αυτές τις χώρες της περιοχής, που αποτελούν και τον πυρήνα των συμφερόντων τους εκεί. Ουσιαστικά οι συγγραφείς της μελέτης με τίτλο «Crossroads of Competition», περιγράφουν τη Μέση Ανατολή ως πεδίο συναγωνισμού ΗΠΑ-Κίνας-Ρωσίας για το ποιος θα αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή, καθώς οι παλαιότερες ζώνες επιρροής και συμμαχίες έχουν ατονήσει. Άρα, σχολιάζουμε εμείς, η Τουρκία πρέπει να ξαναγίνει «δυτική», και μάλιστα με ισχυρότερα ανταλλάγματα από ότι ήδη της προσφέρονται από τα «ανατολικά».
Κρίση μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας: Η Μόσχα ζητά την παύση πώλησης drones στην Ουκρανία
Οι Kalve Stoicescu και Hille Hanso από το ICDS της Εσθονίας, αφού καταγράφουν όλα τα γνωστά προβλήματα της Τουρκίας, όπως και την επιθετική-αναθεωρητική της εξωτερική πολιτική, που δεν κάνει «διακρίσεις μεταξύ φίλων-εχθρών-συμμάχων», επισημαίνουν πως ο Ερντογάν τώρα που έχει κρίση δημοτικότητας και δυσκολεύεται να επαναλάβει το οικονομικό «θαύμα» των πρώτων του χρόνων στην εξουσία, μπορεί να είναι πρόθυμος να επαναπροσεγγίσει τις ΗΠΑ. Ειδικά για να αποσπάσει και σύγχρονο οπλισμό όπως τα F-35 και οι Patriot. Και προτείνουν οι χώρες του ΝΑΤΟ να επανασυνδεθούν με την Τουρκία τόσο σε προσωπικό επίπεδο με τον Ερντογάν (ως η κυρίαρχη, προσωποπαγής φιγούρα εξουσίας στη χώρα) όσο και γενικότερα ώστε να βρεθεί μια «λειτουργική ισορροπία» με ταυτόχρονη προώθηση των δημοκρατικών αξιών αλλά και των «πραγματιστικών και στρατηγικών συμφερόντων».
Ακόμη ο Francesco Siccardi από το Carnegie, διαπιστώνει πως ο Ερντογάν «χρειάζεται συμμάχους» στον Αραβικό κόσμο και στο Ισραήλ, κάτι που μαζί με τις μεγάλες αλλαγές στην περιφερειακή ισορροπία ίσως τον υποχρεώσουν να «τοποθετήσει τη χώρα του σε μια πιο μετριοπαθή πορεία διεθνώς».
«Αναντικατάστατο σύμμαχο»: Έτσι χαρακτήρισε την Τουρκία, ο νέος Αμερικανός πρεσβευτής στην Άγκυρα, Jeffry Flake, πριν λίγες μέρες. Καταγράφοντας σε σχετικό του άρθρο, πως στην Τουρκία δραστηριοποιούνται σχεδόν 2.000 αμερικανικές εταιρίες, αλλά και το πως οι ΗΠΑ είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγικός εταίρος της Τουρκίας. Ο Flake, τέως βουλευτής και γερουσιαστής των Ρεπουμπλικάνων, έχει σαφώς μεγαλύτερη πολιτική εμπειρία και επαφές με το αμερικανικό κατεστημένο από ότι ο αναμενόμενος στην Αθήνα νέος Αμερικανικός πρεσβευτής, o ελληνικής καταγωγής Τζορτζ Τσούνης. Ενώ στην Άγκυρα αντικαθιστά τον David M. Satterfield, διπλωμάτη καριέρας, πιθανά σε μια κίνηση που δείχνει το ισχυρό ενδιαφέρον της κυβέρνησης Μπάιντεν να «φρεσκάρει» την επαφή της με την κυβέρνηση Ερντογάν.
Τσαβούσογλου προς Ουκρανία: Μην επικαλείστε το όνομα της Τουρκίας για τα ΜΕΑ που αγοράσατε
Από πλευράς ΜΜΕ τώρα, έχουμε επίσης μια σειρά από ευμενείς -αν και όχι ενθουσιώδεις- αναφορές στην Τουρκία. Οι New York Times στις 3 Φεβρουαρίου χαιρετούν τη στήριξη Ερντογάν στην Ουκρανία «στην οποία πωλούν και όπλα», κάτι που «ενοχλεί τη Ρωσία». Ενώ καταγράφουν πως στην πρόσφατη επίσκεψη του στο Κίεβο ο Τούρκος ηγέτης χαιρέτισε το τιμητικό στρατιωτικό απόσπασμα των Ουκρανών με την αναφώνηση «Δόξα στην Ουκρανία» (Slava Ukraini), που είναι και το εθνικό-εθνικιστικό σλόγκαν της χώρας. Για να του απαντήσει το απόσπασμα εν χορώ (σε μια συμφωνημένη κίνηση) «Δόξα στους ήρωες!» (Heroiam slava!). Δεν χρειάζεται να πούμε εδώ πως αυτή η αναφώνηση-αντιφώνηση είναι ότι πιο προκλητικό για τη Ρωσία.
Τέλος, η Wall Street Journal στα τέλη Ιανουαρίου εξηγούσε πως μια πιθανή πώληση F-16 στην Τουρκία θα «την συγκρατούσε από το να μετακινηθεί προς τη Ρωσία», και πως η άρνηση αυτής της πώλησης θα «τιμωρούσε το αμυντικό κατεστημένο της Τουρκίας, το οποίο όμως είναι φιλοαμερικανικό».
Τι βλέπουμε από τα παραπάνω; Πως από σημαντικά δυτικά think tanks και MME, αξιολογείται η τουρκική στάση στο Ουκρανικό, αλλά και γενικότερα στην Κεντρική Ασία ως σημαντική για τη δυτική συμμαχία, έστω με τις «ερντογανικές ιδιαιτερότητες». Και πως έμμεσα όλοι προτείνουν να τα «ξαναβρεί» η Δύση με την Τουρκία, ακριβώς σε βάση πραγματισμού και όχι δημοκρατικών αξιών. Εκεί δηλαδή που η Άγκυρα τελικά πάντα κινείται, εδώ και δεκαετίες, διεκδικώντας τη δική της θέση στην κατανομή ισχύος ως τοπικός πόλος soft και hard power (δηλαδή και διπλωματίας και απειλής), ο οποίος είναι «μάταιο να αξιολογείται με τα στενάχωρα δυτικά μέτρα και σταθμά και το ‘ξένο’ προς την πολιτισμική γεωγραφία της περιοχής δημοκρατικό ζητούμενο».
Αν λοιπόν η μία πλευρά, η Δύση, εκτιμά πως ίσως είναι καιρός να αξιοποιηθεί εκ νέου η Τουρκία, και αυτό εξυπηρετεί και τον Ερντογανικό λαικισμό είναι δεδομένο πως θα συμβεί; Δεν είναι τόσο εύκολο ακόμη και να συνοδευτεί με μια “αξιοπρεπή θυσία/απόσυρση/απενεργοποίηση” των S-400 από πλευράς Τουρκίας. Σε πρώτη ανάγνωση το Αμερικανικό Κογκρέσο, ακριβώς αυτό που στην Ελλάδα διαμαρτυρόμαστε ότι δεν μας παραχωρεί με την ταχύτητα που θα θέλαμε μεταχειρισμένο ή νέο πολεμικό υλικό, έχει σαφείς αντιρρήσεις για την τουρκική εξωτερική πολιτική και τις έχει εκφράσει συστηματικά. Επιφανείς Δημοκρατικοί και Ρεπουμπλικάνοι έχουν καταδικάσει την Τουρκία, ξεκινώντας από τους S-400, περνώντας στην υπόθεση Γκιουλέν (που ο Ερντογάν ζητά να του τον εκδώσουν), στην υπόθεση Καβαλά (τον τούρκο επιχειρηματία που έχει συλληφθεί στην Τουρκία και κρατείται χωρίς δίκη γιατί είναι αντίθετος στο καθεστώς του «σουλτάνου») κ.ο.κ. Άρα μια πιθανή τουρκική ρεβεράντζα θα αντιμετωπιστεί με μεγάλη καχυποψία. Και οι πολιτικοί αυτοί δεν εκφράζουν απλώς μια ηθική απαξίωση της Τουρκίας, αλλά στηρίζονται από ανάλυση που περιγράφει την Άγκυρα ως διαρκώς «ασταθή και αφερέγγυο σύμμαχο», που δεν μπορεί πλέον να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της Δύσης. Η οποία απαιτεί ουσιαστικά αντίβαρα στην Ρωσία και την Κίνα, και μάλιστα με σαφή πολιτισμικά και πολιτικά χαρακτηριστικά.
Στην Ευρώπη τώρα, η Τουρκία παραμένει στοιχείο σοβαρού προβληματισμού. Προφανώς όλες οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν κατανοήσει πως ένταξη της Τουρκίας δεν πρόκειται να γίνει, παρά τις κατά καιρούς διπλωματικές υπενθυμίσεις μιας παγωμένης ενταξιακής διαδικασίας. Αλλά δεν μπορούν να παραβλέψουν πως η Τουρκία, έστω και στην τρέχουσα ισλαμική-ριζοσπαστική εκδοχή της, αποτελεί ένα ανάχωμα στα ανατολικά. Ανάχωμα προσφυγικών ροών, ελέγχου των τζιχαντιστών (με επιλογή βέβαια…), εμπόδιο στην εξάπλωση του Ιράν, οριακά μάλιστα και ως θεματοφύλακας των τουρκόφωνων χωρών της Κεντρικής Ασίας, που αποτελούν μια «μαύρη τρύπα» εξελίξεων που κανείς στη Δύση δεν θα ήθελε να αντιμετωπίσει. Άρα θα ήθελαν ίσως μια προσέγγιση εκ νέου, αλλά όχι σε βαθμό που να ενισχύεται και πάλι η Τουρκία, είτε στρατιωτικά είτε οικονομικά. Καθώς γνωρίζουν πως αυτό θα πυροδοτήσει μεγαλύτερες απαιτήσεις και νέους κύκλους χρηματοδοτήσεων της Άγκυρας.
Η Ρωσία προειδοποιεί την Τουρκία για τις σχέσεις της με την Ουκρανία
Γιατί όμως είπαμε στην αρχή πως αν συμβεί η επαναπροσέγγιση Τουρκίας-Δύσης αυτό θα εκφραστεί με παροχή F-35 ή F-16 τελευταίας έκδοσης; Γιατί αυτό μπορεί να αιτιολογηθεί αμφίπλευρα ως «η ανάγκη της στιγμής». Να προωθηθεί δηλαδή στην κοινή γνώμη και στα πολιτικά πεδία πως η Τουρκία, εξοπλισμένη με ένα αξιόλογο μαχητικό, θα μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στον έλεγχο της Μαύρης Θάλασσας, στον εκεί περιορισμό της Ρωσίας και γενικότερα να αποτελέσει αντίβαρο στην ασύδοτη συσσώρευση ρωσικών δυνάμεων. Η παραχώρηση έτσι των μοντέρνων μαχητικών θα είναι μια συνεισφορά στην «κοινή άμυνα» του ΝΑΤΟ, ώστε να δημιουργηθεί (όπως έχει ήδη γραφεί σε δυτικά ΜΜΕ) μια «γραμμή από F-35 που θα ξεκινά από τη Φινλανδία, θα περνά από την Πολωνία, τη Ρουμανία και θα καταλήγει στην Ελλάδα και πλέον στην Τουρκία». Ένα δηλαδή στρώμα αεροπορικής απειλής σε απόλυτη συνεργασία και ομοιοτυπία μεταξύ των επιμέρους μονάδων που θα προβάλουν ως αποτελεσματικός μοχλός συνετισμού της Ρωσίας.
Ακούγεται απλοϊκή αυτή η θεώρηση, αλλά ας μην βαυκαλιζόμαστε πως η δυτική αμυντική στρατηγική παραμένει «υψηλής κλάσης». Σε ένα τόσο ευμετάβλητο πολιτικά και στρατηγικά ευρωπαϊκό χώρο, η σημερινή απάντηση του ΝΑΤΟ είναι η επιστροφή στα παραδοσιακά του πρότυπα οργάνωσης, εκείνα του 1950 και ‘60. Με συσσώρευση οπλικών συστημάτων, αποστολή Αμερικανών στρατιωτών από τη motherland του καπιταλισμού, με αύξηση στρατιωτικών δαπανών, με φαντασιώσεις παραγωγής «νέων θαυματουργών όπλων», όπως π.χ. το F-35, που υποτίθεται θα δώσει τη λύση απέναντι σε μια Ρωσία που εκπλήσσει με τον αποφασιστικό κυνισμό της.
Τι θα σημάνουν όλα αυτά για την Ελλάδα; Δεν θα είναι θετική εξέλιξη. Ο δυτικός επανεξοπλισμός της Τουρκίας, έστω και με σαφείς δεσμεύσεις (προφανώς θα υπάρξουν κανείς δεν γνωρίζει αν θα τηρηθούν), θα μας συμπαρασύρει υποχρεωτικά σε ανάλογες κινήσεις. Όπως δηλαδή κάναμε τόσα χρόνια για να διατηρήσουμε την πολυπόθητη στρατιωτική ισορροπία, σε μια δική μας, επίσης παλιομοδίτικη στρατηγική εξοπλισμού. Και με σημαντικό νέο οικονομικό και γεωπολιτικό κόστος έναντι μιας Τουρκίας που ήδη έχει εγκατεστημένα στο έδαφος της μεγάλα συγκροτήματα παραγωγής εξαρτημάτων του F-35 αλλά και του F-16, τα οποία περιμένουν «αξιοποίηση». Αλλά κυρίως έναντι μιας Τουρκίας που αναζητά συνεχώς το σημείο πίεσης έναντι μας, για να μας εξωθήσει όχι τόσο σε κάποια εμφανή ήττα αλλά κυρίως σε αποδοχή της δικής της περιφερειακής ισχύος. Με τα υπόλοιπα να ακολουθούν.
