Η σημερινή επίθεση του Ισραήλ στο Ιράν, με κύριο αλλά όχι μοναδικό στόχο, τις πυρηνικές του εγκαταστάσεις και αναμενόμενη ήταν -δυστυχώς- αλλά και συνδυάζεται με το ιστορικό της εξέλιξης του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης.
Μάλιστα η σύμπτωση που δεν είναι σύμπτωση, έγκειται στο πως μόλις χθες, στις 12 Ιουνίου 2025, το διοικητικό συμβούλιο του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), δηλαδή του οργάνου του ΟΗΕ που έχει τη διεθνή εποπτεία των πυρηνικών προγραμμάτων, δημοσίευσε ψήφισμα του, που βεβαίωνε πως το Ιράν δεν τηρεί τη διεθνή συνθήκη NPT (Non Proliferation Treaty, Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων).
Το κείμενο (το καταψήφισαν οι εκπρόσωποι Ρωσίας, Κίνας και Μπουρκίνα Φάσο, ενώ υπήρξαν 11 αποχές και 19 θετικές ψήφοι), που όπως φαίνεται θα αποτελέσει μέρος της “επίσημης αιτιολογίας” του Ισραήλ για την επίθεση, ανέφερε πως το Ιράν δεν εφαρμόζει σειρά υποχρεώσεων ενημέρωσης και διαφάνειας για το πυρηνικό του πρόγραμμα. Ακόμη πως έχει προγράμματα εμπλουτισμού ουρανίου και σχετικές εγκαταστάσεις στις οποίες δεν επιτρέπει τον έλεγχο ούτε ενημερώνει σχετικά για την πρόοδο/στόχευση τους, πως δεν παρέχει εξηγήσεις ή οι εξηγήσεις που δίνει δεν είναι πειστικές, πως δεν συνεργάζεται με την ΙΑΕΑ. Και πως τελικά ο Οργανισμός “δεν μπορεί να βεβαιώσει πως το πυρηνικό πρόγραμμα της χώρας είναι αποκλειστικά ειρηνικό, και σύμφωνο με τις επιταγές του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ”.
Το ψήφισμα αυτό είναι καινοφανές ως προς την αυστηρότητα των διατυπώσεων του, και προστίθεται σε μια μακροχρόνια δύσκολη σχέση Ιράν και IAEA, η οποία έχει περάσει πολλά κύματα, πότε συνεργασίας, πότε αποφυγής επιθεωρήσεων και απόπειρες παραπλάνησης. Και ήδη η Ρωσία αφήνει υπονοούμενα πως το κείμενο “άνοιξε” το δρόμο για την ισραηλινή επίθεση.
ΕΞΕΛΙΞΗ: Η Ρωσία στο πλευρό του Ιράν, καταδικάζει την επίθεση του Ισραήλ
Να εξηγήσουμε εδώ, πως το Ιράν έχει υιοθετήσει την Συνθήκη Μη Διάδοσης Πυρηνικών Όπλων από το 1970, οπότε οι υποχρεώσεις του ως προς αυτή παραμένουν σε ισχύ και η χώρα δεν έχει δηλώσει ποτέ την αποχώρηση της. Βέβαια να πούμε πως την ίδια συνθήκη δεν έχει υπογράψει το Ισραήλ, το οποίο διαθέτει πυρηνικά όπλα, για τα οποία υπάρχει καθεστώς συσκότισης και δεν γίνεται δεκτός κανένας διεθνής έλεγχος. Πόσα είναι αυτά; Πηγές τα εκτιμούν σε πάνω από 100 κεφαλές, ενώ άγνωστο είναι και το τονάζ καταστροφικότητας τους.
Από τον Ομπάμα στον Τραμπ, στον Μπάιντεν και πάλι στον Τραμπ
Πέρα από την NPT, το Ιράν είχε συμφωνήσει στην… διαβόητη Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) του 2015, ένα σύνθετο διακανονισμό μεταξύ Τεχεράνης και των “5+1”, δηλαδή των 5 μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, άρα ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Βρετανία, Γαλλία (τελικά μετείχε και η Γερμανία), ενώ το “+1” ήταν η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως υπερεθνικός οργανισμός.
Αυτή η συμφωνία που χαιρετίστηκε στην υπογραφή της, ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς διαπραγμάτευσης επί εποχής του Αμερικανού προέδρου Ομπάμα, και ήταν η καλύτερη δυνατή για την εποχή, με την Τεχεράνη να αποδέχεται σοβαρούς περιορισμούς στην πυρηνική της δραστηριότητα. Έτσι είχε συναινέσει εντός δεκαετίας να εξαλείψει το απόθεμα της σε ουράνιο υψηλού εμπλουτισμού, να μειώσει στο περίπου 5% από το αρχικό το απόθεμα της σε χαμηλού εμπλουτισμού ουράνιο, όπως και να μειώσει σημαντικά τον αριθμό των φυγόκεντρων που είχε εγκαταστήσει (μέσω αυτών γίνεται ο εμπλουτισμός του ουρανίου μέχρι να φθάσει σε ποιότητα “όπλου”). Η ίδια συμφωνία προέβλεπε επιθεωρήσεις, οικονομικές ενισχύσεις στην Τεχεράνη, άρση του εμπάργκο που είχε επιβληθεί, αλλά και κυρώσεις σε περίπτωση που δεν τηρούνταν τα υπεσχημένα. Και όταν υπογράφηκε, επικυρώθηκε και με ομόφωνο ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, το νο. 2231 του 2015.
Δυστυχώς η JCPOA απέτυχε να εγκριθεί από το αμερικανικό Κογκρέσο, όπου συνάντησε σθεναρή αντίσταση τόσο των Ρεπουμπλικανών, όσο και πολλών Δημοκρατών, οπότε η νομική της υπόσταση από πλευράς ΗΠΑ παρέμενε αμφιλεγόμενη, παράγοντας και ένα μεγάλο όγκο νομικών ρυθμίσεων που επιχειρούσαν να την αναδιατυπώσουν, να κάνουν υποχρεωτικό το έλεγχο από το Κογκρέσο της εξέλιξης της κ.ο.κ.
Εδώ ακολούθησε η εκλογή Τραμπ, στην πρώτη θητεία, ο οποίος από την πρώτη στιγμή είχε δηλώσει πως διαφωνεί με την συμφωνία, και πως θεωρούσε πως το Ιράν την παραβίαζε. Έτσι μετά από κάποιους γύρους επαφών, διεθνών διαπραγματεύσεων και πιέσεων, οι ΗΠΑ το 2018 ανακοίνωσαν την αποχώρηση τους από αυτή και την επιβολή νέων κυρώσεων κατά του Ιράν, με απαίτηση να δεχθεί πλήρη έλεγχο και παύση κάθε πυρηνικής δραστηριότητας.
Κατά τη γνώμη μας, αυτό αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα λάθη της πρώτης προεδρίας Τραμπ: καθώς όχι μόνο οι ΗΠΑ αποχώρησαν από μια πρωτότυπη διεθνή συνθήκη υπονομεύοντας το κύρος της, αλλά υπονόμευσαν τη μακροημέρευση και τήρηση της. Όπου το Ιράν, παρόλες τις εσωτερικές του αντιρρήσεις (και εκεί υπήρξε δυσκολία αποδοχής της JCPOA από τους σκληροπυρηνικούς του καθεστώτος), είχε δεχθεί ένα διεθνές πλέγμα ελέγχου του πυρηνικού του προγράμματος και είχε κάνει μεγάλες υποχωρήσεις σε αυτό, με αντάλλαγμα και οικονομική βοήθεια. Μια δηλαδή λειτουργική λύση, όχι “τέλεια” (δεν υπάρχει κάτι τέτοιο σε διεθνείς συμφωνίες), αλλά σαφώς καλύτερη από τον πυρηνικό ανταγωνισμό που εξελισσόταν στην Μέση Ανατολή.
Από εκεί και πέρα, η JCPOA ήταν υπό κατάρρευση, καθώς η αντιπαλότητα Ιράν-ΗΠΑ οξύνθηκε, με σκληρές δηλώσεις εκατέρωθεν (πλέον και εντός Ιράν οι πιο σκληροπυρηνικοί αισθάνονταν δικαιωμένοι και πίεζαν για αντίδραση), και με κύκλους νέων κυρώσεων από την Ουάσιγκτον. Οπότε το 2019 και το Ιράν δήλωσε μερική αποχώρηση από τη συμφωνία, αυξάνοντας και τον αριθμό των φυγοκέντρων του, επιταχύνοντας το πρόγραμμα εμπλουτισμού και δημιουργώντας νέες υποδομές σχετικών ερευνών και εργασιών, αρκετές από αυτές σε υπόγεια ορεινά καταφύγια, δηλαδή σχεδιασμένες να αντέχουν σε αεροπορικά πλήγματα, που ήδη μελετούσε το Ισραήλ.
Άλλωστε το τελευταίο είχε πολλές φορές δηλώσει – και με αραβική ανοχή/αποδοχή των σουνιτικών κρατών, όπως της Σαουδικής Αραβίας και της Ιορδανίας που βλέπουν με φόβο τον ριζοσπαστισμό του σιιτικού Ιράν- πως δεν θα δεχόταν ποτέ “ύπαρξη ιρανικών πυρηνικών όπλων”. Το ίδιο βέβαια διατύπωναν και οι ΗΠΑ διαχρονικά, οπότε εδώ υπήρχε πολυεθνική σύγκλιση απόψεων για έως και πολεμικό στραγγαλισμό των ιρανικών φιλοδοξιών.
Στο μεσοδιάστημα, δηλαδή κατά τη θητεία Μπάιντεν στις ΗΠΑ, είχαμε πάλι πολλές διμερείς και πολυμερείς επαφές, ώστε να ανανεωθεί η JCPOA, αλλά με ασαφή αποτελέσματα. Πότε το Ιράν δήλωνε την πρόθεση ικανοποίησης των σχετικών όρων, πότε διαπιστωνόταν σε ελέγχους της IAEA ότι δεν τους τηρούσε, ή προσπαθούσε να τους αποφύγει, ενώ επέμενε πως θα διατηρήσει “ειρηνικό πυρηνικό πρόγραμμα για την παραγωγή ενέργειας”. Από την πλευρά των ΗΠΑ οι κυρώσεις διαδέχονταν τη μερική αποδέσμευση παγωμένων ιρανικών κεφαλαίων (κάτι που ο Τραμπ καυτηρίαζε στην προεκλογική του εκστρατεία το 2024). Ενώ στο πολύπλοκο των διπλωματικών παζαριών, ήταν και η προσπάθεια να διατηρηθεί η διεθνής τιμή του πετρελαίου σε λογικά επίπεδα, άρα χρειαζόταν η συνεργασία του Ιράν που είναι μεγάλος παραγωγός. Επίσης στο παιχνίδι είχε μπει και η Ρωσία, η οποία παρέχει στρατιωτικό εξοπλισμό στο Ιράν, διπλωματική στήριξη, αλλά ειδικότερα και πυρηνικά καύσιμα και τεχνογνωσία για να λειτουργεί το μοναδικό πυρηνικό αντιδραστήρα του για παραγωγή ενέργειας, στο Bushehr. Και στη συνέχεια η Μόσχα συμφώνησε στο να κατασκευάσει στο ίδιο συγκρότημα δύο νέους, με τις εργασίες να είναι σε εξέλιξη.
Έτσι η επίθεση Ισραήλ κατά του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, είναι μια υπόθεση πολλών ετών, σε διαρκή “αναμονή” και με πολλά σενάρια εκτέλεσης της, η οποία θα εξελισσόταν όπως περίπου είδαμε σήμερα, τουλάχιστον στο αεροπορικό της σκέλος. Και με το Ισραήλ να προμηθεύεται και όλο και πιο εξελιγμένα σχετικά αμυντικά συστήματα (τα μαχητικά F-35Ι που έχει έχουν κύριο ρόλο την εις βάθος κρούση στο Ιράν εφόσον απαιτηθεί), αλλά και παράγοντας πολλά όπλα μεγάλης εμβελείας, που έχει αποκαλύψει πρόσφατα (π.χ. τα βλήματα ROCKS).
Πόσο κοντά είναι το Ιράν σε πυρηνικά όπλα
Το παραπάνω ερώτημα είναι κρίσιμο, αλλά δύσκολο να απαντηθεί. Το σίγουρο είναι πως η Τεχεράνη έχει θέσει πλέον ως πρώτης προτεραιότητας, τόσο πολιτικό, όσο και στρατιωτικό της στόχο, την απόκτηση πυρηνικών όπλων, βλέποντας σε αυτά την μεγάλη μόχλευση που μπορεί να της δώσουν σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Άλλωστε για τη διατήρηση του καθεστώτος είναι απαραίτητο να υπάρχει μια διεθνής ροή κεφαλαίων, εισαγωγών κρίσιμων υλών ακόμη και τροφίμων, να εξασφαλίζεται η σταθερότητα του εθνικού νομίσματος και να συντηρείται η θέση της χώρας ως μεγάλου ενεργειακού κόμβου. Ζητήματα που απαιτούν και μεγάλη ισχύ, τόσο ήπια όσο και σκληρή, που θα “εγκαθιδρύει” περαιτέρω το Ιράν, ως, δύσκολου αλλά απαραίτητου στην συνεννόηση, διεθνούς παράγοντα. Ακόμη, η πυρηνική επιλογή αποτελεί και βασικό στοιχείο του εθνικού φαντασιακού, όπου το Ιράν καλλιεργεί τον εγχώριο περσικό (και όχι αραβικό) εθνικισμό, ανάμικτο με το θρησκευτικό ζήλο.
Έτσι αν και υπάρχει το σενάριο για κάποτε πυρηνική επίθεση στο Ισραήλ, που εκδηλώνεται και με πολλές εμπρηστικές ρητορείες, για το Ιράν τα πυρηνικά αποτελούν πρωτίστως “βήμα ανόδου και σταθεροποίησης” και ικανότητας αποτροπής του Ισραήλ. Άλλωστε στην Τεχεράνη γνωρίζουν πως αν επιτεθούν με όπλα μαζικής καταστροφής στο Ισραήλ, αυτό θα σημάνει την αυτόματη ισραηλινή αλλά και αμερικανική εξόντωση τους.
Σε επίπεδο τώρα τεχνολογικό, ο ΙΑΕΑ είχε διαπιστώσει ιρανικά αποθέματα εμπλουτισμένου ουρανίου στο επίπεδο του 60%, 408 κιλών και με μεγάλη επιτάχυνση παραγωγής τους τελευταίους μήνες. Το επίπεδο οπλοποίησης του εμπλουτισμένου ουρανίου είναι το 90%, αλλά όσο μεγαλύτερο απόθεμα έχεις από το προηγούμενο στάδιο τόσο περισσότερο θα φθάσει στο 90%. Έτσι η Τεχεράνη έχει ή θα έχει πολύ σύντομα υλικό για κάποιες δεκάδες (;) πυρηνικές κεφαλές της τάξης των 200-300 κιλοτόνων.
Από πλευράς φορέων τέτοιων όπλων, η ανάπτυξη βαλλιστικών πυραύλων είναι από τα επίσης σημαντικά επιτεύγματα της Τεχεράνης. Βάση αποτελεί ο πύραυλος Shahab-3, υγρών καυσίμων που βασίζεται στον βορειοκορεατικό Nodong/Hwasong-7 που με τη σειρά του είναι εξέλιξη των σοβιετικών βλημάτων Scud (το τελευταίο αποτελεί τη μήτρα ανάπτυξης βαλλιστικών όπλων σε δεκάδες χώρες). O Shahab-3 σε διαφορετικές εκδόσεις και κωδικοποιήσεις (π.χ. Ghadr-110) εξελίσσεται εδώ και 20 χρόνια και εκτιμάται ότι φθάνει σε εμβέλεια τα 2.000+ χιλιόμετρα. Επίσης υπό ανάπτυξη είναι ο βαρύτερος Khorramshahr, παρόμοιας εμβελείας σε κινητό φορέα, αλλά και ο επίσης κινητού φορέα Sejjil με πυραυλοκινητήρα στερεών καυσίμων.
Περαιτέρω, το Ιράν εδώ έχει δείξει μεγάλη δραστηριότητα με συνεχείς πειραματισμούς και εξέλιξη των σχετικών τεχνολογιών, ενώ έχει επενδύσει και σε όπλα μικρότερου βεληνεκούς, όπως τα Fateh των 1.000 χιλιομέτρων αλλά και πυραύλων cruise, έως και πολυχητικών. Να θυμίσουμε εδώ, πως σε φορείς πυρηνικών κεφαλών, η ακρίβεια πλήγματος δεν είναι ιδιαίτερα απαιτούμενο, καθώς η καταστροφική ισχύς του όπλου επαρκεί για το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.
Με βάση τα παραπάνω, το Ιράν είναι πράγματι πολύ κοντά στην απόκτηση πυρηνικής δυνατότητας καθώς έχει και το κρίσιμο ουράνιο και τους φορείς εξαπόλυσης μεσαίου βεληνεκούς που καλύπτουν όλη την περιφέρεια του, έως και την Ανατολική Ευρώπη (προφανώς όλη τη Μέση Ανατολή) και την τεχνογνωσία στόχευσης και κατεύθυνσης.
Η αναμενόμενη κλιμάκωση
Εξηγούν τα παραπάνω τη σημερινή επίθεση του Ισραήλ; Αν προσμετρήσουμε τις ισραηλινές ανησυχίες και τις διαχρονικές του πολεμικές εμπειρίες όπως και τη σχέση του με το Ιράν, όπου το τελευταίο αποτελεί σταθερό τροφοδότη της Χαμάς και της Χεζμπολάχ, συν τις πρόσφατες επιθέσεις της Τεχεράνης με βαλλιστικά όπλα και μη επανδρωμένα κατά του εδάφους του, ναι. Στο γνωστό βέβαια κλίμα παράνοιας που επικρατεί στη χώρα και με επικεφαλής την εξτρεμιστικών αντιλήψεων κυβέρνηση Νετανιάχου: Η οποία διαβλέπει την ευκαιρία να “λήξει” το θέμα με το Ιράν και τις περιφερειακές παραφυάδες του, αν όχι οριστικά (ακόμη και με κατάρρευση της ασφυκτικής “Επανάστασης”), αλλά τουλάχιστον για πολλά χρόνια. Για αυτό και τα χτυπήματα σήμερα δεν περιορίζονταν σε πυρηνικές εγκαταστάσεις, αλλά στόχευσαν και στελέχη της Τεχεράνης, την αεράμυνα της χώρας και άλλες υποδομές.
Μια αντίληψη που και οι σημερινές ΗΠΑ κολακεύουν, είτε μέσω φιλικής αδράνειας η οποία ορθά ερμηνεύεται ως “αδειοδότηση”, είτε μέσω επιπολαιότητας στη διαχείριση του Μεσανατολικού. Όπου προ ημερών είχαν προσεγγίσει εκ νέου το Ιράν για διαπραγματεύσεις, αλλά σήμερα το απειλούν να “συμβιβαστεί για να μην έρθουν χειρότερα”. Ενώ θεωρούμε βέβαιο πως γνώριζαν για την επικείμενη σημερινή υψηλού γεωπολιτικού ρίσκου επίθεση, άλλωστε είχαν εδώ και 2-3 μέρες αρχίσει να αποσύρουν προσωπικό από πρεσβείες τους στη Μέση Ανατολή. Αφήνοντας δηλαδή να εξελιχθεί η ισραηλινή δράση, ελπίζοντας, όπως είπε ευθέως σήμερα ο Τραμπ (κατά τα άλλα “ειρηνοποιός”), πως “ένα αποδυναμωμένο Ιράν είναι περισσότερο πιθανό να υποχρεωθεί σε διαπραγματεύσεις”.
Γενικότερα, θα είναι πολύ άδικο να μην τονίσουμε πως η εξέλιξη της ιστορίας του Μεσανατολικού, της Αραβικής Χερσονήσου και της ευρύτερης περιοχής δεν είναι αφήγηση “στιγμιότυπου” και επιλεκτικής θέασης. Σε μια περιοχή του κόσμου, όπου έχουν παρέμβει με το πιο βαρύ και μονομερές αποτύπωμα κυρίως οι ΗΠΑ αλλά και η ΕΣΣΔ (και η Ρωσία σήμερα με πιο διακριτικό αλλά πάντα εμφανές πάτημα), όπου συγκρούονται ο αραβικός εθνικισμός και η ισραηλινή “υπερ πάντων επιβίωση”, οι θρησκευτικές αιματηρές μονομέρειες και των 3 μονοθειστικών αντιλήψεων, όπου υπάρχει φυλετισμός, φατριασμός, θρησκευτική πολυδιάσπαση, εμφύλιες διαμάχες, ασταθή και πρόσφατα σύνορα, νεοοθωμανισμός (άλλη μια αρρωστημένη φαντασίωση), ευρύτερος διεθνής παρεμβατισμός με πικρό ιστορικό μέγεθος και έντονο κυνικό ωφελισμό, νωπές αποικιοκρατικές μνήμες και ακόμη μεγάλη γεωπολιτική σημασία και πολύτιμοι φυσικοί πόροι, το να αξιολογούμε περιπτωσιολογικά μια νέα πολεμική εξέλιξη είναι αδιέξοδο.
Όπως άλλωστε περιγράψαμε, μόλις πριν μια δεκαετία, το 2015, είχε βρεθεί μια αρκετά λογική επίλυση ή έστω μεθοδολογία για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, η οποία στην συνέχεια απέτυχε οικτρά, χωρίς κανέναν “αθώο” του αίματος. Με το Ισραήλ π.χ. να ασκείται σε υπόκωφες επιθέσεις κατά του Ιράν, από δολοφονίες πυρηνικών του επιστημόνων μέχρι κυβερνοεπιθέσεις, με την Τεχεράνη να παίζει ένα παιχνίδι γάτας-ποντικού με τις διεθνείς επιθεωρήσεις και να συνεχίζει τους εξοπλισμούς, με τις ΗΠΑ να κάνουν το εκκρεμές με βαθιάς εσωτερικής κρίσης αλλαγές εξωτερικής πολιτικής κάθε τετραετία χωρίς ειρμό, με την Ευρώπη να μεσολαβεί δημιουργικά, αλλά όχι αποφασιστικά.
Και με τον αραβικό κόσμο, στη δική του πολυδιάσταση και πολυδιάσπαση, να μένει εγκλωβισμένος σε θεοκρατίες, αυταρχικά καθεστώτα, αψιμαχίες και επεκτατικούς πολέμους (όπως στην Υεμένη) και κυρίως χωρίς όραμα ειρήνης, πέρα από τη συσσώρευση πλούτου στον Αραβικό Κόλπο για την επόμενη μέρα “χωρίς πετρέλαιο”, ή για την απλώς επιβίωση των καθεστώτων (όπως στην Ιορδανία και τη Συρία). Ενώ το μόνιμο τραύμα του Παλαιστινιακού παραμένει, χωρίς καμμία διάθεση θεραπείας του από όλες τις πλευρές.
Άρα αν ήταν αναπόφευκτη η σημερινή κλιμάκωση και βεβαίως χωρίς διασφάλιση ότι θα είναι η “τελευταία τέτοια”, παραμένει η αναγκαιότητα να επισημαίνουμε την διαδρομή έως εδώ. Που αποκαλύπτει και άλυτα έως σήμερα ζητήματα, όπως και την αδυναμία επικέντρωσης σε αυτά. Μιας και τότε, ως “επιστροφή στην αιτία των πραγμάτων” θα απαιτηθεί η αποκαθήλωση του εθνοθρησκευτικού φαντασιακού πολλών, όπως και του νεοαποικιοκρατικού παρεμβατισμού των ισχυρών. Κάτι που μάλλον τους φαντάζει πιο ανυπόφορο και από τον πόλεμο.
