Του αναγνώστη μας Κωνσταντίνου Χριστόπουλου
«We are to pass quiet as water through every of the American’s sonar nets[…]we are to proceed across the Atlantic to the east coast of the United States». Αυτά ήταν τα λόγια του κάπτεν Ramius στη περίφημη ταινία “Το κυνήγι του Κόκκινου Οκτώβρη”. Η ταινία ακολουθεί το ιστορικό πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, με τον “Κόκκινο Οκτώβρη” να αποτελεί ένα υπερσύγχρονο σοβιετικό υποβρύχιο που κατευθύνεται προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εάν μας ζητηθεί να απαντήσουμε στο εάν η ζωή μιμείται την τέχνη ή το αντίστροφο, το μόνο σίγουρο είναι πώς θα συναντήσουμε ποικίλες απόψεις με το εν λόγω σόφισμα να παραμένει ένα άλυτο αίνιγμα. Στην περίπτωση του «Κόκκινου Οκτώβρη», ωστόσο, η πραγματικότητα δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα του σεναρίου. Μέχρι σήμερα το γεωπολιτικό ενδιαφέρον των κρατικών δρώντων επικεντρώνονταν στην ευρύτερη μέση Ανατολή και ιδιαίτερα στη γεωγραφική περιοχή της εύφορης ημισελήνου. Ο μεταβλητός παράγοντας της κλιματικής αλλαγής όμως δύναται να αλλάξει τα δεδομένα του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων. Υπό αυτό το πρίσμα, ο ανταγωνισμός μεταφέρεται και στην Αρκτική, ως μία νέα περιοχή ειδικού γεωπολιτικού ενδιαφέροντος, με τα πλούσια κοιτάσματα υδρογονανθράκων να αποτελούν αντικείμενο μελλοντικών εντάσεων στην περιοχή.
Η στρατιωτικοποίηση της Αρκτικής, ακολουθώντας τις σταδιακές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, γίνεται ολοένα και πιο αισθητή εκ μέρους της Ρωσίας και του ΝΑΤΟ, με την πρώτη να στέλνει μηνύματα αποτροπής. Παρόλα αυτά, οι προκλήσεις ασφάλειας στον αρκτικό κύκλο είναι ένα πολυσύνθετο ζήτημα, το οποίο δεν θα καταφέρουμε να καλύψουμε εκτενώς στην πορεία του άρθρου. Είναι, όμως, σημαντικό να εξηγήσουμε το διπλωματικό υπόβαθρο της νέας αυτής κατάστασης.
Η διπλωματία της Αρκτικής
Η τήξη των πάγων στον ευρύτερο Αρκτικό κύκλο, δεν αρκείται μόνο στην αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά επεκτείνεται και στην αλλαγή των πολιτικών δεδομένων. Με την διακήρυξη της Οτάβα (1996) επιβεβαιώθηκε, παράλληλα με την ίδρυση του Αρκτικού Συμβουλίου, η δέσμευση για ευημερία των κατοίκων των βόρειων επαρχιών της Αρκτικής και η αναγνώριση της ειδικής σχέσης των αυτόχθονων κατοίκων και των κοινοτήτων τους. Το συμβούλιο αποτελεί τον κυριότερο οργανισμό Αρκτικής συνεργασίας και απαρτίζεται μέχρι σήμερα από τον Καναδά, τη Δανία, τη Φινλανδία, την Ισλανδία, τη Νορβηγία, τη Ρωσική Ομοσπονδία και τέλος την Σουηδία και τις ΗΠΑ, τα οποία αναφέρονται ως αρκτικά κράτη [1].
Η αποκάλυψη των μέχρι σήμερα επικαλυμμένων με πάγο περιοχών, ανοίγει νέα ζητήματα κυριαρχίας και αξιώσεων σχετικά με το όριο της εκεί υφαλοκρηπίδας και την οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων, σύμφωνα με την σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS) [2]. Επιπρόσθετα, η Σύνοδος του Παρισίου προβλέπει τον περιορισμό της ανόδου του μέσου όρου της θερμοκρασίας κάτω από τους δύο βαθμούς Κελσίου έναντι των προβιομηχανικών τιμών. Αποτυχία επίτευξης του στόχου θα επηρέαζε αρνητικά τις αρκτικές κοινότητες.
Η στρατηγική σημασία της Αρκτικής αυξάνεται, κάνοντας αρκετούς να μιλούν για μία νέα ‘’κατάρα των πόρων’’. Παράλληλα, η Ρωσία ενισχύει συνεχώς τις αμυντικές της ικανότητες στα βόρεια σύνορά της, στις περιοχές του Αρχαγκέλσκ και Μουρμάνσκ, ενώ συνεχείς στρατιωτικές ασκήσεις διεξάγονται, στέλνοντας μηνύματα αποτροπής και κυριαρχίας. Επιπλέον, έχουν εγκατασταθεί νέες υπερσύγχρονες βάσεις της FSB προς επιτήρηση των διαδρομών των βόρειων υδάτων και προστασίας των ρωσικών συμφερόντων, γεγονός που φανερώνει την μακροπρόθεσμη ατζέντα της ρωσικής πολιτικής [3].
Στο αναδυόμενο γεωπολιτικό θέατρο δημιουργείται, μεταξύ άλλων, ένας νέος σημαντικός οικονομικός χώρος και εμπορικός διάδρομος. Πέραν του παραδοσιακού και αισθητού ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας, μη αρκτικά κράτη καθώς και η Ε.Ε στο σύνολο της, ευελπιστούν να συμμετέχουν στις αρκτικές υποθέσεις. Από την άλλη η Κίνα, λόγω του οικονομικού της μεγέθους, επιχειρεί να εντάξει την Αρκτική στα σχέδια ενός πολικού δρόμου του μεταξιού. Ειδικότερα, η Κίνα έχει ανακοινώσει την δημιουργία πυρηνοκίνητων παγοθραυστικών (η Ρωσία ήδη διαθέτει), ενώ οι ΗΠΑ εγείρουν ανησυχίες για πιθανή ανάπτυξη υποβρυχίων στην περιοχή. Πέραν τούτου, τα έντονα οικονομικά συμφέροντα της Κίνας στην Γροιλανδία δεν έχουν αφήσει την Ουάσιγκτον αδιάφορη λόγω της γεωγραφικής θέσης της τελευταίας [4]. Τόσο οι ΗΠΑ, όσο και η Ρωσία επικεντρώνονται ολοένα και περισσότερο στις μελλοντικές προκλήσεις της περιοχής. Η ρωσική κυβέρνηση έχει ανακοινώσει νέες διατάξεις σχετικά με την χρήση των βόρειων διαδρομών από ξένα πλοία, ενώ οι ΗΠΑ εστιάζουν πρώτον στην οικονομική επιρροή της Κίνας και δεύτερον ελπίζουν σε μελλοντικές ‘’Freedom of Navigation’’ (FONOPs) επιχειρήσεις. Μεταξύ άλλων, τα κράτη της Αρκτικής έχουν υπογράψει συμφωνία συνεργασίας για επιχειρήσεις Έρευνας και Διάσωσης (SAR) και έχουν συμφωνήσει για το πλαίσιο περιορισμού της ρύπανσης και αντιμετώπισης δυνητικών πετρελαιοκηλίδων [5].
Το πέρασμα GIUK κατά τον Ψυχρό Πόλεμο
Ήδη από τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο τα περάσματα στον Ατλαντικό ήταν ζωτικής σημασίας για το Βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό. Η απειλή των εξελιγμένων γερμανικών υποβρυχίων ήταν υπαρκτή για τον βασιλικό εμπορικό στόλο. Αν και το Διεθνές Δίκαιο προέβλεπε την απαγόρευση χρήσης βίας έναντι των εμπορικών πλοίων, αυτό παραβιάζονταν τακτικά από τα γερμανικά υποβρύχια σε επιχειρήσεις στα βρετανικά χωρικά ύδατα. Παρόλα αυτά, το Βασιλικό Ναυτικό κατάφερε προς το τέλος του πολέμου να περιορίσει την υποβρυχιακή απειλή με νηοπομπές, οι οποίες επέτρεπαν στα εμπορικά πλοία να ξεφεύγουν μετά από πιθανές επιθέσεις. Ωστόσο, καθοριστική αποδείχτηκε για τον περιορισμό της γερμανικής απειλής στον Ατλαντικό η είσοδος των Ηνωμένων Πολιτειών στον πόλεμο. Μία τέτοια ανθυποβρυχιακή (ASW) στρατηγική υιοθετήθηκε ξανά κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αφότου η Γερμανία είχε καταφέρει να καλύψει τις ναυτιλιακές οδούς του βόρειου Ατλαντικού με τα νέα υποβρύχια Type-XXI, τα οποία μπορούσαν, εξαιτίας της νέας υδροδυναμικής σχεδίασης και της μεγαλύτερης χωρητικότητας της μπαταρίας, να αντισταθμίσουν τις ανθυποβρυχιακές ικανότητες των συμμαχικών δυνάμεων.
Mε το τέλος του πολέμου το δίλλημα ασφαλείας μεγεθύνονταν ενόσω στη δυτική Ευρώπη επικρατούσε κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ο φόβος του ‘’πρώτου πλήγματος’’, ειδικά μετά την εγκατάσταση του πυραυλικού συστήματος SS-20, το οποίο έθετε την Ευρώπη εντός της πυραυλικής εμβέλειας της ΕΣΣΔ [8]. Για τις ΗΠΑ όσο και για το ΝΑΤΟ, η υποβρυχιακή απειλή θεωρούνταν ίδιου βαθμού με την πυρηνική. Στόχος του Σοβιετικού Ναυτικού ήταν να αποτρέψει ξένες δυνάμεις από την είσοδο τους στο θαλάσσιο χώρο της Βαλτικής και προ πάντων από τη θάλασσα Μπάρεντς και να εποπτεύσει τις θαλάσσιες γραμμές επικοινωνίας. Οι «αόρατες» ικανότητες των σοβιετικών υποβρυχίων τους επέτρεπαν προωθημένες αποστολές στο βόρειο Ατλαντικό, πέραν του περάσματος GIUK (Greenland, Iceland, United Kingdom). Για το λόγο αυτό, δημιουργήθηκε ένα σύστημα SOSUS (Sound Surveillance System) με την ανάπτυξη συστημάτων υδροφώνων στον πυθμένα της θάλασσας προς παρακολούθηση των σοβιετικών υποβρυχίων, καταγράφοντας τις χαμηλές συχνότητες από μεγάλη απόσταση. Η Σοβιετική αντικατασκοπεία, ωστόσο, κατάφερε μέσω του δικτύου Walker-Withworth να ανακαλύψει το σύστημα SOSUS και με την κατασκευή ακόμα πιο αθόρυβων ηλεκτροντίζελ υποβρυχίων μπορούσαν να φτάσουν τον βόρειο Ατλαντικό χωρίς αυτά να εντοπίζονται εύκολα από μεγάλες αποστάσεις [9].
Η στρατηγική σημασία αυτών των στενών κατά τον Ψυχρό πόλεμο έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί την είσοδο για τα βόρεια ύδατα της Ευρώπης, της Θάλασσα της Μάγχης και φυσικά του Ατλαντικού, για την απόκτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος με την παράλληλη ανάπτυξη βαλλιστικών πυραύλων μακράς εμβέλειας. Εκείνη την περίοδο οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών φοβούνταν ότι σε περίπτωση πολέμου οι σοβιετικοί θα απέκοπταν τις θαλάσσιες γραμμές επικοινωνίας [10]. Για να ενισχύσει την θέση της έναντι των αμερικανικών πυρηνικών υποβρυχίων (SSBN), η σοβιετική ηγεσία προχώρησε στον σχεδιασμό ενός πολύ-επίπεδου στρατηγικού πλάνου, γνωστό ως «Bastion», για την άμυνα και την άρνηση πρόσβασης εχθρικών δυνάμεων στις περιοχές ενδιαφέροντος [11], στη θάλασσα της Οχοτσκικής από την μία και στη θάλασσα Μπάρεντς από την άλλη [12].
Το πέρασμα GIUK και οι νέες στρατηγικές προκλήσεις
Ο ναυτικός χώρος διέλευσης κατά μήκος της Γροιλανδίας, της Ισλανδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου ως σημείο «choke-point», θα είναι στο εγγύς μέλλον εξαιρετικής σημασίας για το παγκόσμιο εμπόριο καθώς από εκεί θα γίνεται ο διάπλους προς την Αρκτική. Ο Αρκτικός ωκεανός μέχρι σήμερα αποτελεί ένα φράγμα μεταξύ δύο ημισφαιρίων. Υπό την θεωρητική διάσταση της Μακιντεριανής αντίληψης του χώρου, η τήξη των πάγων θα οδηγήσει στην αναμόρφωση του γεωστρατηγικού περιβάλλοντος, με την μετατροπή του κόσμου σε μία «παγκόσμια νήσο» και στην διαμόρφωση ενός νέου πεδίου ανταγωνισμού των χερσαίων και θαλασσίων δυνάμεων. Προς τούτο, η Μόσχα έχει αυξήσει την κάλυψη συστημάτων ραντάρ στην περιοχή και των συστημάτων ραδιο-ηλεκτρονικών παρεμβολών για ξένες αεροναυτικές δυνάμεις [13]. Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις της Αρκτικής είχαν μείνει για καιρό ανεκμετάλλευτες. Η αναβίωση μίας νέας ψυχροπολεμικής περιόδου οδήγησε σε εκ νέου άνοιγμα των βάσεων αυτών.
Για αρκετά χρόνια απασχολούσαν τις ΗΠΑ οι προθέσεις και οι ικανότητες των σοβιετικών δυνάμεων. Καίριο ερώτημα ήταν η εγκατάσταση βαλλιστικών πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς στα υποβρύχια που βρίσκονταν σε προωθημένες θέσεις κοντά σε ευρωπαϊκές περιοχές ή σε θέσεις με ικανότητα να πλήξουν τις ΗΠΑ [14]. Όμως το σύγχρονο επιχειρησιακό θέατρο της Συρίας έδειξε ότι οι ρωσικές δυνάμεις ήταν ικανές να πλήξουν με πυραύλους «Kalibr» θέσεις του ισλαμικού κράτους από τη θάλασσα της Κασπίας. Έτσι, η εξέλιξη των πυραυλικών συστημάτων επιτρέπει σε χώρες όπως η Ρωσία να πλήξει στρατηγικούς στόχους και κρίσιμες υποδομές στην Ευρώπη και την Αμερική από θέσεις «Bastion» εντός της γεωγραφικής της περιοχής στην Αρκτική [15]. Σύμφωνα με τις νορβηγικές υπηρεσίες πληροφοριών, κατά την διάρκεια της μεγαλύτερης άσκησης από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου στη θάλασσα Μπάρεντς το 2019, δύο ρωσικά υποβρύχια του στόλου της Βόρειας Θάλασσας προσπάθησαν να φτάσουν όσο πιο κοντά γίνεται στον Βόρειο Ατλαντικό χωρίς να εντοπιστούν. Σκοπός τους ήταν να δείξουν ότι μπορούν να υπερασπιστούν τις βάσεις τους και να απειλήσουν την Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ, περνώντας το πέρασμα GIUK, δοκιμάζοντας τις ικανότητες ανίχνευσης των υποβρυχίων και δημιουργώντας αβεβαιότητα στις γραμμές ανεφοδιασμού του ΝΑΤΟ. Πιο συγκεκριμένα, τα ρωσικά υποβρύχια κλάσης Sierra φέρουν μοναδικό σχεδιασμό με κύτος κατασκευασμένο από τιτάνιο, κάνοντας τα ελαφρότερα και ανθεκτικότερα, κάτι που επιτρέπει τις καταδύσεις σε μεγαλύτερο βάθος [16].
Φυσικά, πλέον, το ρωσικό ενδιαφέρον στην περιοχή επικεντρώνεται στην προβολή ισχύος των αεροναυτικών της δυνάμεων, παρά στην προώθηση για ικανότητα πλήγματος από κοντινό βεληνεκές. Η εξέλιξη υπερηχητικών πυραύλων αποτελεί πρόκληση για το δυτικό σύστημα ασφαλείας. Πιο συγκεκριμένα, ο υπερηχητικός αντιπλοϊκός πύραυλος «Zircon», έχει την δυνατότητα να πετά με 7 Μαχ προσφέροντας μεγαλύτερη ευελιξία και δυσκολία αναχαίτισης [17]. Ακόμα, η Ρωσία παρουσίασε για πρώτη φορά ένα πυραυλικό πρότζεκτ, το οποίο παρουσιάζει πρωταρχικό ενδιαφέρον για τις ΗΠΑ. Αυτό αφορά τον πύραυλο cruise «Burevestnik» (κατά την ονομασία του ΝΑΤΟ: RS-SSC-X-09 Skyfall), ο οποίος αποτελεί πρωτοποριακή κατασκευή, αφού φέρει πυρηνική πρόωση, προσδίδοντας του διηπειρωτικό βεληνεκές, ικανό να φτάσει στόχους στις ΗΠΑ από ρωσικό έδαφος. Ωστόσο, βρίσκεται ακόμη σε στάδια δοκιμών [18].
Οι ΗΠΑ με την σειρά τους αποφάσισαν την ανασύσταση του 2ου Στόλου με έδρα την Ισλανδία προς επόπτευση των ρωσικών υποβρυχιακών δραστηριοτήτων στον βόρειο Ατλαντικό και ενίσχυση της παρουσίας τους στην Αρκτική [19]. Για την κάλυψη των επιχειρησιακών αναγκών αναμένεται το 2021-2022 η παράδοση πέντε νέων αεροσκαφών P8-A Poseidon στην Νορβηγία για συλλογή πληροφοριών και επιτήρηση των ρωσικών υποβρυχίων στην Νορβηγική θάλασσα και τη θάλασσα Μπάρεντς, αντικαθιστώντας τα παρωχημένα P-3 Orion [20].
Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι τα ηλεκτρονικά δεδομένα ταξιδεύουν μέσω υποθαλάσσιων οπτικών ινών. Ο όγκος δεδομένων που μεταφέρεται τεράστιος, αφού περιλαμβάνει εκατομμύρια τηλεφωνικές επικοινωνίες, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ακόμα και ιστορικό πρόσβασης χρηστών του διαδικτύου ή δεδομένα του Facebook. Εύκολα γίνεται αντιληπτό, ότι οι υποθαλάσσιες γραμμές οπτικών ινών, ιδιαίτερα στην εποχή της πληροφορίας, αποτελούν χρήσιμο εργαλείο υποκλοπών [21]. Αρκεί να φέρουμε στο μυαλό μας το προ μηνών πολιτικό σκάνδαλο, όταν σύμφωνα με αναφορές, οι αμερικανικές υπηρεσίες με την βοήθεια της υπηρεσίας αμυντικών πληροφοριών της Δανίας, υπέκλεπταν μέσω υποθαλάσσιων καλωδίων της τελευταίας, συνομιλίες αξιωματούχων από διάφορες χώρες της Ευρώπης και παρακολουθούσαν την γερμανική Καγκελαρία [22].
Αντί επιλόγου
Καθώς η γεωγραφία και η τοπογραφία αλλάζουν, η εξέλιξη της γεωπολιτικής αντίληψης του χώρου είναι αναγκαία. Η «νέα κρίση του χώρου» ανοίγει ένα παράθυρο ευκαιρίας και αποκαλύπτει μία νέα δυναμική για την ρωσική ισχύ (κι όχι μόνο) να κυριαρχήσει επί της θάλασσας, ανατρέποντας την κατανομή ισχύος και αλλάζοντας ριζικά την έννοια των θαλασσίων και χερσαίων δυνάμεων. Υπό αυτό το αναδυόμενο περιβάλλον, το οποίο θέτει την αμερικανική ισχύ υπό αμφισβήτηση, δημιουργείται μία νέα εσωτερική άνω δακτύλιος που περικλείει τον βορρά και αποκαλύπτει μία “Βόρεια Μεσόγειο”, με την Αρκτική να αποτελεί το νέο κέντρο του κόσμου. Τα φυσικά χαρακτηριστικά είναι αυτά τα οποία καθόρισαν τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ περιοχών του πλανήτη, με συχνά αλληλένδετες συνέπειες, και καθόρισαν την δυναμική ισχύος. Καθώς φαίνεται στο εγγύς μέλλον η γεωπολιτική της Αρκτικής θα μας απασχολήσει εντατικά, με την νέα δυναμική να ευνοεί, φαινομενικά, την Ευρασία…
Αναφορές:
[1] Arctic Council. ‘’The Declaration of Ottawa’’, September 19, 1996, Ottawa, Canada.
[2] Klimenko Ekaterina, The Geopolitics Of A Changing Arctic, Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), December 2019.
[3] Atle Staalesen, New FSB base opens way for more operations in Arctic, in The Barents Observer, January 03, 2019.
[4] Klimenko, The Geopolitics Of A Changing Arctic, p. 10 .
[5] C. A. Pfaff, “Human Security in the Arctic: Implications for the United States Army,” Parameters 49, No. 1 (2019).
[6] Owen R. Coté Jr., The Third Battle: Innovation in the U.S. Navy’s Silent Cold War Struggle with Soviet Submarines, Newport Paper (16) (Newport, RI: Naval War College Press, 2013).
[7] Coté, The Third Battle, p. 14.
[8] Ben B. Fischer, A Cold War Conundrum: The 1983 Soviet War Scare, CIA Center For The Study Of Intelligence, September 1997, CSI 97-10002.
[9] Coté, The Third Battle, pp. 14-73.
[10] Benjamin Rhode, The GIUK Gap’s strategic significance, International Institute for Strategic Studies, Vol. 25, Comment 29, October 2019.
[11] Fischer, A Cold War Conundrum, p. 8.
[12] Gjert Lage Dyndal, 50 years ago: The origins of NATO concerns about the threat of Russian strategic nuclear submarines, NATO Review, March 24, 2017.
[13] Thomas Nilsen, Russia exercises long-range radio-electronic warfare on Kola, The Barents Observer, November 04, 2020.
[14] Steury P. Donald, Intentions And Capabilities: Estimates On Soviet Strategic Forces, 1950-1983, CIA Center For The Study of Intelligence, Washington, DC, 1996, pp. 1-491
[15] Andrew Metrick, (October 2019), (Un)Mind the Gap, in United States Naval Institute proceedings, Vol. 145/10/1,400.
[16] Tormod Strand, Hemmelig ubåt-operasjon: «Målet er å vise at Russland kan nå USA», NRK, October 29, 2019.
[17] Russ Read, ‘Nightmare weapon’: Sen. King warns hypersonic missiles are the longbows of modern warfare, Washington Examiner, July 31, 2019.
[18] Barrie D., Boyd H., Burevestnik: US intelligence and Russia’s ‘unique’ cruise missile, International Institute for Strategic Studies, February 5, 2021.
[19] Ben Werner, U.S. 2nd Fleet Flexes Arctic Operational Muscle, U.S. Naval Institute News, September 25, 2019.
[20] Thomas Nilsen, Norway acquires five new maritime patrol aircraft for Arctic waters, The Barents Observer, November 26, 2016.
[21] Olga Khazan, The Creepy, Long-Standing Practice of Undersea Cable Tapping, The Atlantic, July 16, 2013.
[22] Niels Fastrup, Lisbeth Quass, Forsvarets Efterretningstjeneste lod USA spionere mod Angela Merkel, franske, norske og svenske toppolitikere gennem danske internetkabler, DR, May 30, 2021.
