ΑΝΑΛΥΣΗ: Η Τουρκία και οι συμμαχίες- φιλίες (;) της

της Δρ Άννας Κωνσταντινίδου
Ιστορικός- Διεθνολόγος
 
Ο λόρδος Πάλμερστον είχε αναφέρει σε λόγο που εκφώνησε στη Βουλή των Κοινοτήτων: «τα κράτη δεν έχουν σταθερούς φίλους και σταθερούς εχθρούς, αλλά σταθερά συμφέροντα». Η φράση αυτή αντικατοπτρίζει εν πολλοίς στο πώς ενεργούν οι κρατικές οντότητες, ώστε να διασφαλίσουν το εθνικό συμφέρον. Ωστόσο, όμως, θα ήταν ατόπημα να παραβλέψουμε αυτό. Ότι από την στιγμή ίδρυσης των Διεθνών Οργανισμών και Ενώσεων, οι χώρες αναγκάστηκαν να οριοθετήσουν την κρατική δυναμική τους στα πλαίσια διεθνών, θεσμικών οργάνων, ώστε να περιοριστούν ενδεχόμενες αυθαιρεσίες που θα έπλητταν τόσο την παγκόσμια ευταξία όσο και τις ίδιες. Τα περισσότερα κράτη τού Διεθνούς Συστήματος είναι μεταξύ τους σύμμαχοι ή και εταίροι σε κάποιο Όργανο, με συνέπεια αφενός να περιορίζεται η πιθανότητα  ενός παγκόσμιου αιματοκυλίσματος αφετέρου να διαμορφώνεται μία μεταξύ τους αρωγή σε θέματα κοινωνικά και οικονομικά. Κάτω, λοιπόν, από το πρίσμα της θεωρίας τού Φιλελευθερισμού εξελίσσονται, ως επί το πλείστον, οι σχέσεις ανάμεσα στους κρατικούς δρώντες. Το ζήτημα, όμως, είναι να δούμε κατά πόσο κάποιες χώρες είναι διατεθειμένες στα πλαίσια τής διεθνούς ευταξίας να εφαρμόσουν τις αρχές του Φιλελευθερισμού ή ενεργούν (και για πόσο ακόμη θα έχουν τη δυνατότητα αυτή) ωσάν να είναι δρώντες ενός άναρχου συστήματος; Η Τουρκία είναι μία ενδιαφέρουσα περίπτωση, η οποία αποδεικνύει έναν διπολικό τρόπο αντιμετώπισης των σχέσεών της με τα άλλα κράτη. Άραγε η γειτονική χώρα μπορεί να λειτουργήσει στα πλαίσια ενός συμμαχικού περιβάλλοντος; Ή πιο σωστό ερώτημα θα ήταν: Αλήθεια, πώς την αντιμετωπίζουν πλέον οι υπόλοιποι κρατικοί δρώντες, με κάποιους εκ των οποίων είναι σύμμαχος στα Διεθνή Όργανα;
 
Το τελευταίο χρονικό διάστημα (και μέχρι αυτήν την στιγμή που γράφεται το παρόν άρθρο), η Τουρκία δείχνει ότι δεν μπορεί και δεν είναι διατεθειμένη να συμπλεύσει μέσα στα Διεθνή Όργανα, στα οποία είναι μέλος και να ασπαστεί τις αρχές που τα διέπουν. Με τον τρόπο που ενεργεί, εμφανίζεται αναξιόπιστη ως προς τη συμμαχική συμπεριφορά της στα πλαίσια τού νατοϊκού Οργανισμού, καθώς φλερτάρει έντονα με τη Ρωσία και το Ιράν (κάτι που, ωστόσο, έπραττε και στο παρελθόν, αλλά πλέον σε διαφορετική διπλωματική βάση), ενώ παράλληλα, προκαλεί με τις ενέργειές της τη συμμαχική της χώρα, Ελλάδα. Ταυτόχρονα δε, και ενώ φαίνεται να επιδιώκει τη «συστηματοποίηση» των σχέσεών της με το ρωσικό κράτος, παράλληλα επαναπροσεγγίζει τη Δύση. Είναι άραγε η Τουρκία τόσο ισχυρή χώρα και τόσο σημαντική για τα συμφέροντα των υπόλοιπων κρατών που την αφήνουν ανενόχλητη «να κινεί τα νήματα» τού διεθνούς διπλωματικού «παιχνιδιού»;
 
Για να απαντηθεί το παραπάνω ερώτημα, αυτό που επιβάλλεται να ειπωθεί, είναι ότι η «χαλαρότητα» που επιδεικνύουν οι υπόλοιποι «φίλοι» και «σύμμαχοι» απέναντί της αποτελεί πτυχή τού πολιτικού τέλματος στο οποίο έχουν περιέλθει τα διάφορα διεθνή θεσμικά όργανα. Και αυτό συμβαίνει, διότι η πλειονότητα των Θεσμών αυτών ιδρύθηκε είτε αμέσως μετά τη λήξη τού Β’ ΠΠ είτε μία δεκαετία μετά από αυτόν, που ο κοινωνισμός των λαών ήταν πολύ διαφορετικός σε σχέση με σήμερα. Ακόμα και οι κατά καιρούς τονωτικές ενέσεις, όπως φάνηκε μετά την τελευταία παγκόσμια, δεκαετή, οικονομική, κρίση, δεν ήσαν ικανές να «δώσουν πνοή» σε αυτά τα Όργανα, γιατί πολύ απλά οργανώθηκαν από τους ισχυρούς- νικητές και αφορούσαν έναν οιωνοί ισχυρό- δυνατό κόσμο, χωρίς προβλήματα. Όμως ο κόσμος εξελίσσεται, γιατί οι ανάγκες μίας Πολιτείας αλλάζουν. Η κρίση εντός του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, εδώ και λίγα χρόνια, αλλά και η κρίση που αντιμετωπίζει το ΝΑΤΟ -οι δύο από τους πιο δυνατούς Θεσμούς τής Δύσης- δείχνουν ότι, αργά ή γρήγορα, τα μέλη τους αν θέλουν να τους προστατέψουν από ενδεχόμενη διάλυση, θα αναγκαστούν να τους «αναδιαμορφώσουν» συλλήβδην.
 
Συγχρόνως όμως, πρέπει να κατανοήσουμε και αυτό, όταν μιλάμε για περιθωριοποίηση μίας χώρας. Ένα κράτος τού παγκόσμιου συστήματος είναι τεχνικά και θεσμικά δύσκολο να περιθωριοποιηθεί με την έννοια, ότι οι υπόλοιπες χώρες θα το βγάλουν εκτός από την παγκόσμια διακυβέρνηση. Ακόμα και τα κράτη που δεν διαδραματίζουν μείζονα ρόλο στη Διεθνή Διπλωματία, ήταν (και είναι) ο μοχλός, ώστε οι δυνατοί δρώντες μέσω αυτών να δείχνουν την «πατρωνική» παρουσία τους είτε με τη μορφή τού «δωρητή» είτε τού «προστάτη». Άσχετα με τη διαφορετική άποψη που έχουν αρκετοί αναλυτές, η Τουρκία, τη δεδομένη στιγμή, ως χώρα είναι περιθωριοποιημένη στο βαθμό, ότι πλέον αντιμετωπίζεται, εξαιτίας των ενεργειών της, με ιδιαίτερο σκεπτικισμό από τις υπόλοιπες χώρες. Το ότι ένα κράτος, που έχει δυναμική παρουσία στα διεθνή πράγματα, θεωρείται αναξιόπιστο από τους εταίρους του, είναι σημάδι διπλωματικής περιθωριοποίησης.
 
Από εκεί και πέρα. Η γειτονική χώρα αναμφισβήτητα είναι μεταξύ «σφύρας και άκμονος». Και ενώ αναντίρρητα, το «εθνικό σχέδιό» της για τη διασφάλιση τού εθνικού συμφέροντος «δούλευε» αρκετά χρόνια στη διεθνή διπλωματική σκηνή, τη δεδομένη περίοδο αντιμετωπίζεται ως εθνικιστικός παροξυσμός που διακυβεύει την παγκόσμια ευταξία και τα δίκαια των άλλων κρατών. Άραγε, τι άλλαξε τόσο πολύ και τα υπόλοιπα κράτη άρχισαν –επιτέλους- να βλέπουν ως κίνδυνο για τα συμφέροντά τους την Τουρκία; Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε, για να απαντήσουμε στο ερώτημα, είναι τον κοινωνικό παράγοντα. Δηλαδή τον κοινωνισμό των Πολιτειών στα πλαίσια του οποίου αυτές εξελίσσονται. Και όταν λέμε κοινωνισμό, εννοούμε όλες τις δομές και αρχές μίας κρατικής οντότητας. Το γειτονικό κράτος αποφάσισε να αλλάξει συλλήβδην το εσωτερικό κατεστημένο του με συνέπεια, εκ των πραγμάτων, να μεταβάλλει και την εξωτερική πολιτική του, προκειμένου να δικαιολογήσει στο λαό του, γιατί ήταν απαραίτητη η μεταβολή τού εσωτερικού ιστού (καθώς τους δύο αυτούς παράγοντες, εκ φύσεως, ανέκαθεν τους εναρμόνιζε).
 
Μετά τις τελευταίες εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή, δείχνει να πελαγοδρομεί, ενώ αρκετοί αναλυτές εκφράζουν την άποψη, ότι η Γερμανία, οι ΗΠΑ η Ρωσία και αρκετοί ακόμα «σύμμαχοί» του δεν θα το αφήσουν αβοήθητο την ύστατη ώρα απέναντι στις διαθέσεις για επιβολή κυρώσεων από Γαλλία, ΗΑΕ, Αίγυπτο, Ισραήλ κτλ. Όσον αφορά το γερμανικό κράτος και παρά το ότι γνωρίζουμε τις ιστορικές και οικονομικές σχέσεις που έχει με την γειτονική μας χώρα, εντούτοις αυτό που λησμονούμε διαρκώς είναι, ότι δεσμεύεται εν πολλοίς από τις θεσμικές αρχές της ΕΕ. Από εκεί και πέρα ο τρόπος που θα χειριστεί ή χειρίζεται την ελληνοτουρκική διένεξη είναι ένα σύμπλεγμα παραγόντων, ισχυρή παράμετρος των οποίων είναι σε ποιο βαθμό η Ελλάδα ως εταίρος θα το αφήσει να παρεμβαίνει στα εθνικά ζητήματά της.
 
Συγχρόνως, μία ακόμα χώρα που δείχνει φιλικά διακείμενη προς την Τουρκία είναι οι ΗΠΑ. Όμως τη δεδομένη χρονική περίοδο, οι ΗΠΑ «διαβαίνουν τον δικό τους Ρουβίκωνα». Η τελευταία υγειονομική πανδημία έδειξε «ανεξίτηλα το σημάδι» ότι είναι μία χώρα με ανυπέρβλητα εσωτερικά προβλήματα. Η Αμερική μέχρι τις εκλογές του Νοεμβρίου δεν έχει καμία διάθεση να ασχοληθεί με τη Διεθνή Διπλωματία, ενώ δεν πρέπει να μας διαφεύγει, ότι ως κράτος πάντοτε χρησιμοποιούσε την Ευρώπη ως «μαξιλάρι» ευόδωσης τής πολιτικής της στην ανατολική περιφέρεια. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει τα ενωσιακά ζητήματά της και μέχρι στο θεσμικό περιβάλλον της να ξεκαθαρίσουν οι νέες δυνάμεις, αναπόφευκτα «κρατά» σε αναμονή και τις αποφάσεις των ΗΠΑ για την ευρύτερη περιοχή.
 
Όσον αφορά τώρα, τη Ρωσία, την Κίνα και το Ιράν για το πώς αντιμετωπίζουν την Τουρκία. Το γεγονός που πρέπει ευθύς εξαρχής να σημειωθεί, είναι ότι μεταξύ τους οι τρεις αυτές χώρες θεωρούνται στρατηγικοί εταίροι. Ωστόσο, για να αξιολογηθεί το πώς ενεργούν στο διπλωματικό περιβάλλον τους και κάτω από ποιο πρίσμα αναπτύσσουν τις σχέσεις τους με τα υπόλοιπα κράτη, αρκεί να δούμε την πολιτική και πολιτειακή ιστορία τους. Ακόμα και σήμερα, που κάποιες από αυτές είναι μέλη σε Διεθνή Όργανα, ωστόσο συνεχίζουν να συμπεριφέρονται τόσο στο εσωτερικό κατεστημένο τους όσο και στο εξωτερικό, ωσάν να είναι «κλειστά πολιτειακά περιβάλλοντα». Μέσα στα πλαίσια αυτά και βάζοντας μπροστά το εθνικό, ζωτικό συμφέρον, ενεργούν και σε σχέση με τις συμμαχικές και διπλωματικές σχέσεις τους. Γιατί, οι συγκεκριμένες χώρες από τον τρόπο που εξελίχθηκαν στο Διεθνές Σύστημα, ανέδειξαν την προβληματική τού «κράτους με αυτάρκεια», που σημαίνει επιβίωση στο διεθνές περιβάλλον μέσα από τις δικές τους δυνατότητες και δυναμικές.
 
Η Τουρκία, άσχετα με το πώς θέλει να δείχνει, είναι ένα «δορυφόρος» πότε της Δύσης και πότε των ισχυρών και των υπό ανάπτυξη δυνάμεων τής Ανατολής. Και παρά τις προσπάθειες που κατά καιρούς επέδειξε, για να ενοποιήσει το εσωτερικό κατεστημένο της (ακόμα και εθνικά οράματα εμπνεύστηκε), είναι δύσκολο να επιβιώσει μόνο με τις δικές της δυνάμεις, γιατί αποτελείται από ένα συνονθύλευμα εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων. Και αυτό αναδεικνύεται ένα πολύ σημαντικό κοινωνικό εμπόδιο, που εκτός των άλλων, τη διαχωρίζει και από τα υπόλοιπα με εθνοτικά ερείσματα κράτη. Δυστυχώς, αυτοί οι βερμπαλισμοί και οι εθνικιστικές «τυμπανοκρουσίες» τού νυν Προέδρου της μόνο κακό μπορούν να της προξενήσουν. Γιατί, ο Ερντογάν δεν επιδιώκει να καταστεί μοναδικά κυρίαρχος της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και του μουσουλμανικού κόσμου, αλλά και ολόκληρης τής ανατολικής περιφέρειας.
 
Αλήθεια, και με βάση τον κοινό νου, και συγχρόνως βλέποντας τη Διπλωματική Ιστορία των χωρών, όπως είναι η Ρωσία, το Ιράν και κάποιοι υποστηρίζουν την Κίνα, που θεωρούνται βασικοί οικονομικοί και ενεργειακοί «αιμοδότες» τής γείτονας, πόσο εφικτό είναι για αυτά τα πολιτειακά μορφώματα να απαρνηθούν την ηγετική φυσιογνωμία τους στην ευρύτερη περιοχή και πόσω μάλλον από μία χώρα «υπό σήψη»; Απλά για να απαντηθεί οποιοδήποτε ερώτημα για το πώς αυτά τα κράτη θα συνεχίσουν να συμπεριφέρονται απέναντι στο τουρκικό, θα πρέπει να απαντήσουμε αν οι μεταξύ τους σχέσεις στηρίζονται όντως σε πολύ στενά συμμαχικά ερείσματα ή αν εύκολα μπορούν να μετατραπούν σε λυκοφιλίες (ή αν επί της ουσίας είναι); Η Κίνα αυτή την στιγμή έχει τα «μάτια» της αποκλειστικά και μόνο στραμμένα στο πώς θα διαμορφωθεί το διπλωματικό και εσωτερικό περιβάλλον τής Ένωσης με την ανάρρηση νέων ηγετικών φυσιογνωμιών στο εσωτερικό περιβάλλον τής δεύτερης, καθώς και στις αμερικανικές εκλογές.
 
Και αφήνουμε τελευταίο το Κατάρ, το οποίο αποτελεί ιδιαίτερη προβληματική ως προς τη συμπλεκτική σχέση που επιδεικνύει με την Τουρκία. Το αραβικό αυτό κράτος αποτελεί στρατηγικό εταίρο για τη γειτονική μας χώρα. Εγώ θα πω απλά, ότι θεωρείται στρατηγικός σύμμαχος. Και απλά θεωρείται (προς στιγμήν), γιατί το ενεργειακό ζήτημα, έτσι όπως εξελίσσεται στην ευρύτερη ανατολική περιοχή, με την «υποχώρηση» τού πετρελαίου και την «ανάρρηση» τού φυσικού αερίου ως αξιακό προϊόν στην παγκόσμια διπλωματική «σκακιέρα», εκ των πραγμάτων, τίθενται ή σύντομα θα τεθούν εν αμφιβόλω οι οποιεσδήποτε συμμαχίες.
 
Άραγε μετά από όλα τα παραπάνω, έτσι όπως καταγράφηκαν, η Τουρκία έχει στρατηγικούς εταίρους και συμμάχους που θα έδιναν «γη και ύδωρ» για να την προστατέψουν;
 
 
Η Δρ Άννα Κωνσταντινίδου είναι Ιστορικός- Διεθνολόγος, Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου & Πολιτικής Επιστήμης της Νομικής Σχολής ΑΠΘ, Ερευνήτρια στη Νομική Σχολή ΑΠΘ και Εξωτερική Συνεργάτιδα στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ). Το γνωστικό της αντικείμενο αφορά τον εθνοτικό και θρησκευτικό κοινωνισμό των αραβικών χωρών και της Τουρκίας.